دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھەققىدە ئۆگىنىڭ

سىنارىيە: دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى – كىرىش سۆز 

بۇ ئىنسانلارنىڭ پىكىر ، ۋىجدان ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھوقۇقىنىڭ نېمىگە چېتىلىدىغانلىقى ، ھەمدە قاچان ۋە قانداق چەكلىنىدىغانلىقىغا قارايدىغان 8 يۈرۈش تونۇشتۇرۇشنىڭ بىرىنجىسى. بۇ قىسقىچە تونۇشتۇرۇشتا ، بىز كىم ياكى نېمىنىڭ كىشىلىك ھوقۇق تەرىپىدىن قوغدىلىدىغانلىقى ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ بىزگە قانداق ھوقۇقلارنى بەرگەنلىكى ھەققىدە ئويلىنىشتىن باشلايمىز.

مەن بۇ تونۇشتۇرۇشنى سىلەردىن بىر سوئال سوراشتىن باشلىماقچى! قايسى دىنلار ئىنسانلارنىڭ دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھوقۇق  تەرىپىدىن قوغدىلىدۇ؟

سىزنىڭچە شۇ دىنلار دۇنيادىكى ئاساسلىق دىنلارمۇ؟

ياكى ئۇلار مەيلى  كىچىك  ياكى ئالاھىدە دىنلار بولسۇن ھەممىنى ئۆز ئىچىگە ئالامدۇ ؟

ۋەياكى ئۇلار  بارلىق دىن ۋە ھەر خىل ئەقىدىلەر بولۇشى مۇمكىنمۇ؟

ئەمەلىيەتتە ، بۇ بىر ئادەمنى قايمۇقتۇرىدىغان سوئال. مەن قايسى دىنلارنىڭ قوغدىلىدىغانلىقىنى سورىدىم. كىشىلەر ھەمىشە دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى دىن ۋە ئېتىقادنى قوغدايدۇ دەپ قارايدۇ ، ئەمما ئەمەلىيەتتە ئۇنداق ئەمەس!. بۇ خۇددى باشقا بارلىق كىشىلىك ھوقۇقلارغا ئوخشاش ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى كىشىلەرنى قوغدايدۇ ، دىن ۋە ئېتىقادنى ئەمەس.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى بىر دۆلەتتىكى كونا – يېڭى دىنلارغا ،يەنى شۇ دۆلەتتە ئەنئەنىۋى بولغان ۋە ئۇ دۆلەتتە ئەنئەنىۋى بولمىغان دىنلارغا ئىشىنىدۇ ياكى ئەمەل قىلىدۇ دەپ قارالغان كىشىلەرنى قوغدايدۇ. ئۇلار مەيلى قايسى دۆلەتتە ياشىسۇن، ئۇ يەنە ئىنسانپەرۋەر ۋە تىنچلىقپەرۋەرلەرگە ئوخشاش نېگىزلىك مەسىللەردە دىنغا ئېتىقاد قىلمايدىغان ئېتىقادى بار ( يەنى دىنسىز ياكى دىننى ئىتقادى بولمىغان)  كىشىلەرنى قوغدايدۇ.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھەتتا دىن ۋە ئېتىقادقا قىلچە كۆڭۈل بۆلمەيدىغان(پىسەنت قىلمايدىغان) كىشىلەرنى قوغدايدۇ.

باشقىچە ئېيتقاندا ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھەممەيلەننى قوغدايدۇ! ئۇنداقتا بىزدە قانداق قوغدىنىش ياكى ھوقۇقلار بار؟ بۇنى تېپىش ئۈچۈن بىز خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامىسى ۋە ئەھدىنامىلەرنى كۆرۈشىمىز كېرەك. ئەڭ مۇھىم بولغان ئىككىسى بولسا:

بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامىسىنىڭ 18-ماددىسى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ سىياسىي ۋە پۇقرالىق ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 18-ماددىسى.

گەرچە ب د ت خىتابنامىلىرىدە سىياسى مۇددىئالار بايان قىلىنسىمۇ ،لىكىن ب د ت ئەھدىنامىلىرى ۋە خىتابنامىلىرى قانۇنىي جەھەتتىن چەكلەش كۈچىگە ئىگە. ئۇنداقتا سىياسىي ۋە پۇقرالىق ھوقۇقلار ئەھدىنامىسىنىڭ تېكىستىگە قاراپ باقايلى.

18-ماددا 

ھەممە ئادەمنىڭ پىكىر ، ۋىجدان ۋە دىن ئەركىنلىكى ھوقۇقى بولىدۇ. بۇ ھوقۇق ئوچۇق ياكى مەخپىي ھالدا، يەككە ياكى باشقىلار بىلەن ئورتاق بولغان جەمئىيەتتە ئۆزى تاللىغان دىن ۋە ئېتىقادقا ئېرىشىش ياكى قوبۇل قىلىش ئەركىنلىكىنى،  ھەمدە شۇ كىشىنىڭ. ئىشىنىۋاتقان دىنى ۋە ئېتىقادىنىڭ ئەمەللىرىگە رىئايە قىلىش،ئۇنى باشقىلارغا كۆرسىتىش ۋە ئۆگىتىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ھېچكىم ئۆزى تاللىغان دىنغا ئېتىقاد قىلىش ياكى قوبۇل قىلىش ئەركىنلىكىگە دەخلى يەتكۈزىدىغان مەجبۇرلاشقا ئۇچرىمايدۇ.

ئۆزىنىڭ دىنىنى ۋە ئېتىقادىنى نامايان قىلىش ئەركىنلىكى پەقەت قانۇندا بەلگىلەنگەن چەكلىمىلەرگە ئۇچرايدۇ، ھەمدە جامائەت بىخەتەرلىكى ، تەرتىپ ، ساغلاملىق ياكى ئەخلاق ياكى باشقىلارنىڭ ئاساسىي ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى قوغداش ئۈچۈن زۆرۈردۇر.

 بۇ ئەھدىنامىگە قاتناشقان دۆلەتلەر ئاتا-ئانىلارنىڭ ئەركىنلىكىگە ھۆرمەت قىلىش ۋە زۆرۈر تېپىلغاندا قانۇنىي ۋەسىيلىرى بالىلىرىنىڭ دىنىي ۋە ئەخلاق تەربىيىسىنى ئۆز ئېتىقادىغا ماس ھالدا كاپالەتلەندۈرۈشنى ئۈستىگە ئالىدۇ.

ئۇنداقتا قوغدىلىدىغان كىشىلەر ئۈچۈن ئۇلار رېئاللىقتا نېمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟ بىزنىڭ قانداق ھوقۇقلىرىمىز بار؟ مەن خەلقئارا قانۇندا دىن ۋە ئېتىقادقا مۇناسىۋەتلىك ھوقۇقلارنى گەۋدىلەندۈرىدىغان يەتتە تېمىنى تونۇشتۇرماقچى:

ئالدىنقى ئىككىسى دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ھوقۇقىنىڭ يۈرىكىنى تەشكىل قىلىدۇ:

مەلۇم دىن ۋە ئېتىقادقا ئىشىنىش، تاللاش ، ئۆزگەرتىش ۋەياكى ئايرىلىش ئەركىنلىكى ھەمدە

دىن ۋە ئېتىقادقا ئەمەل قىلىش ياكى نامايان قىلىش ئەركىنلىكى.

بۇلاردىنمۇ يۇقىرى تۇرىدىغىنى بولسا بىزنىڭ مەجبۇرلاشتىن قوغدىنىش ھوقۇقىمىز ۋە

دىن ۋە ئېتىقاد مەسىلىسىدىكى كەمسىتىشتىن قوغدىنىش ھوقۇقىمىزدۇر ،

ئاتا-ئانىلار ۋە بالىلارنىڭ دىن ۋە ئېتىقاد ھەققىدىكى ھوقۇقى ،

ۋىجدانغا خىلاپلىق قىلىش ھوقۇقى.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئېلېمېنتى بولسا تەمىنلەنگەن ھوقۇقنىڭ قاچان ۋە قانداق چەكلىنىلىشى توغرىسىدىكى قائىدىلەردۇر.

توربېكەتتە، بۇ تېمىلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ سىن فىلىمىنى بار بولۇپ، تەپسىلي كۆرۈش ئارقىلىق رىئاللىقتىكى توغرا مەنىسىنى تاپالايسىز.

SMC 2018 :نەشر ھوقۇقى

سىنارىيە: دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى: دىنىڭىز ۋە ئېتىقادىڭىزغا ئىشىنىش ياكى ئۆزگەرتىش  
ھوقۇقى 

 دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ بىرىنچى يادرولۇق ئۆلچىمى دىنىڭىز ۋە ئېتىقادىڭىزنى ئەركىن ئىشىنىش ، ساقلاش ، ئۆزگەرتىش ياكى ئايرىلىش ھوقۇقىدۇر. بۇ سىزنىڭ شەخسىي ئېتىقادىڭىزغا مۇناسىۋەتلىك بولۇپ ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ ئىچكى ئۆلچىمى دەپ ئاتىلىدۇ. دىنىڭىزغا ۋە ئېتىقادىڭىزغا ئىشىنىش ياكى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى مۇتلەق ھوقۇق ، يەنى خەلقئارا قانۇن بويىچە ، بۇ ھوقۇق ھەرگىزمۇ چەكلىمىگە ئۇچرىمايدۇ. مەيلى خىرىستىيان ، مۇسۇلمان ، باھاي ، يەزىدى ياكى ئاتېئىست بولۇڭ ، مەيلى سىنگاپور ، شىۋىتسىيە ياكى سۇداندا ياشاڭ ، مەيلى تىنچلىق ياكى ئۇرۇش بولسۇن ، مەيلى دىنىي ياكى سىياسىي رەھبەرلەرنىڭ نېمە دېيىشىدىن قەتئىينەزەر – سىز نىڭ ياكى باشقا ھەر قانداق بىر كىشىنىڭ دىنىنى ساقلاپ قېلىش ھوقۇقىڭىز بار ئېتىقادىڭىزنى قەدىرلەڭ ، ياكى ئۇلارنى ئۆزگەرتىڭ ياكى ئېتىقادسىز بولۇڭ.

  ئەلۋەتتە نۇرغۇن كىشىلەر بۇ مۇتلەق ھوقۇقتىن مەھرۇم قىلىنىدۇ ۋە ئۇلارنىڭ دىنى ياكى ئېتىقادى ، ھۆكۈمەتلەر ، ئائىلە ئەزالىرى ياكى ئۇلارنىڭ مەھەللىسىدىكى گۇرۇپپىلار تەرىپىدىن جازالىنىدۇ ياكى ھۇجۇم قىلىنىدۇ.

 بەزى ھۆكۈمەتلەر ئالاھىدە دىن ۋە ئېتىقادنى چەكلەيدۇ. فالۇنگۇڭ جۇڭگودا چەكلەنگەن بۇددىزم ئېتىقادى ۋە ئادىتىنىڭ بىر خىل شەكلى. فالۇنگۇڭ بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار تۈرمىدە يېتىش ، قىيناش ، مەجبۇرىيەت ئەمگىكى ۋە قايتا تەربىيىلەشنى باشتىن كەچۈرۈپ ، ئۇلارنى ئېتىقادىدىن ۋاز كېچىشكە مەجبۇرلىدى

 ئېرىترىيەدە پەقەت دۆلەت ئېتىراپ قىلغان تۆت دىن بار ، پېنتېكوستال مەزھىپىدىكى  خىرىستىيانلار ۋە يەھۋا گۇۋاھچىلىرى(خىرىستىياننىڭ يېڭى بىر مەزھىپى)  قاتارلىق ئېتىراپ قىلىنمىغان دىنلارغا مەنسۇپ كىشىلەر ئوخشىمىغان ئۇسۇللار بىلەن قاتتىق جازاغا تارتىلدى.

دىن ۋە ئېتىقاد ھوقۇقىغا دەخلى-تەرۇز قىلىشنىڭ تېخىمۇ ئىنچىكە مىسالى زوراۋانلىقنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغانلار دىنىي كىملىكى ياكى ئېتىقادى سەۋەبىدىن نىشان قىلىنغان ئۆچمەنلىك جىنايىتىدۇر. ئۇلار مەلۇم بىر دىن ياكى ئېتىقادى بولغانلىقى ئۈچۈن ھۇجۇمغا ئۇچرايدۇ.

فرانسىيىدە ، مۇسۇلمانلارغا ھۇجۇم قىلىش ، پاراكەندىچىلىك سېلىش ياكى جىنايى زىيان سېلىش قاتارلىق ئۆچمەنلىك جىنايىتى 2015-يىلى% 250 ئېشىپ ، 336 ۋەقە خاتىرىلەنگەن. دوكلاتتا ، يەھۇدىيلار جەمئىيىتىگە بولغان ئۆچمەنلىك جىنايىتىنىڭ سەۋىيىسى 715 بىلەن  يەنىلا يۇقىرى ھالەتتە تۇرغان.

مېكسىكىنىڭ يېزىلىرىدىكى قىسمەن رايونلاردا ، نامايىشچى خىرىستىيانلار ئەنئەنىۋى ۋە كاتولىك خىرىستىيان دىنىنى ساقلاپ قېلىشنى خالايدىغان مەھەللە رەھبەرلىرى تەرىپىدىن زوراۋانلىققا ئۇچرىغان ياكى ئۇلارنىڭ زېمىنىدىن قوغلانغان.

نۇرغۇن دۆلەتلەردە دىنىي كىملىك ، مىللىي كىملىك ۋە دۆلەتنىڭ كىملىكى بىر-بىرىگە زىچ باغلانغان. بۇنداق ئەھۋالدا ، دىننى ئاز سانلىق مىللەتلەر ۋە دىنسىزلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كۆپ ساندىكى دىندىن ئايرىلغان كىشىلەرنى مىللەتكە ساداقەتسىزلىك ، ھەتتا دۆلەت بىخەتەرلىكىگە تەھدىت دەپ قاراشقا بولىدۇ.

دىن ياكى ئېتىقادتىن ئايرىلىشنىڭ مۇتلەق ھوقۇقى ھەمىشە نەزەردىن ساقىت قىلىنغان.

ھىندونېزىيەدە دىن ئەركىنلىكى قانۇنى بار ، گەرچە بۇ قانۇنلار پەقەت ئىسلام ، كاتولىك ۋە پروتېستانت خىرىستىيان دىنى ، بۇددا دىنى ، كۇڭزىچىلىق ۋە ھىندى دىنى قاتارلىق كىشىلەرنىلا قوغدايدۇ. ئاتېئىزىم قوغدالمايدۇ. 30 ياشقا كىرگەندە ، مۇسۇلمانلارنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى بولغان ئالېكىس ئان 2 يىللىق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان ۋە «تەڭرى مەۋجۇت ئەمەس» دەپ يازغانلىقى ۋە فېيسبۇكتا دىنسىزلار بېتىنى ئاچقانلىقى ئۈچۈن 11000 دوللار جەرىمانە قويۇلغان.

　كىيىن دىنىي ئۆچمەنلىك ياكى دۈشمەنلىكنى مەقسەت قىلغان ئۇچۇرلارنى تارقاتقانلىقى ، توردا كۇپۇرلۇق ئۇچۇر تارقاتقانلىقى ۋە باشقىلارنى دىنسىزلىقنى قوبۇل قىلىشقا چاقىرغانلىقى ئۈچۈن ئەيىبلەنگەن. كىيىن فېيسبۇك بېتىدە ئاشكارا كەچۈرۈم سورىغان بولسىمۇ ، غەزەپلەنگەن ئامما تەرىپىدىن تاياق يېگەن ۋە مەھەللىسى تەرىپىدىن رەت قىلىنغان.

ئىراندا ، ئىسلام دىنىدىن ۋازكېچىپ خىرىستىئان دىنىنى قوبۇل قىلغانلار قاتتىق جازاغا ئۇچرايدۇ ، بولۇپمۇ ئۇلار تىزىمغا ئالدۇرمىغان چېركاۋلىرىغابارغان بولسا. 2017-يىلى 7-ئايدا ، تۆت نەپەر دىندىن چىققۇچى «دۆلەت بىخەتەرلىكىگە قارشى ھەرىكەت قىلىش» جىنايىتى بىلەن 10 يىللىق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان. ئۇلارنىڭ ئۈچى ئىلگىرى بىرلىشپ ھاراق ئىچكەنلىكى ئۈچۈن 80 قامچا جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان ، چۈنكى ھۆكۈمەت ئۇلارنى يەنىلا مۇسۇلمان دەپ قارايدۇ ، ئىراندىكى مۇسۇلمانلارنىڭ ھاراق ئىچىشى قانۇنسىز.

ھەمىشە سىياسىي ۋە دىنىي داھىيلار مۇقەددەس تېكىستلەرنى ياكى دىنىي قانۇن ئەنئەنىلىرىنى شەرھلەپ ، كۆپ ساندىكى ئىتىقاد قىلدىغان دىندىن ئايرىلغانلىقى ياكى مەلۇم توپقا مەنسۇپ بولغانلىقى ئۈچۈن بىرىلىدىغان جازانى ئاقلايدۇ. ئۇ جازا بولسا ئۆلۈم جازاسى ، قاماق جازاسى ، خىزمەتتىن ئايرىلىش ياكى نىكاھنى بىكار قىلىش ۋە بالا بېقىش ھوقۇقىدىن ئايرىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە پاكىستاننى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇسۇلمان كۆپ سانلىقنى ئىگىلەيدىغان بىر تۈركۈم دۆلەتلەرنىڭ ئىسلامدىن ئايرىلىش ھوقۇقىدا بۇنداق قانۇنىي چەكلىمىلەر بار.لېكىن بۇ مۇقەررەر ئەمەس. مەسىلەن ، سېررالېئوندا مۇسۇلمانلار تەخمىنەن 70% ئاھالىنى ، خىرىستىيانلار% 20 نى تەشكىل قىلىدۇ ، دىن ئىنتايىن ئوچۇق-ئاشكارە بولسىمۇ ، ئەمما ئۇ سىياسىيلەشتۇرۇلمىگەن.

بۇ خىل مەسىلىلەر پەقەت مۇسۇلمانلار كۆپ بولغان دۆلەتلەر بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. ئوتتۇرا ئافرىقا جۇمھۇرىيىتىنىڭ بىر قىسىم رايونلىرىدا ، بالاقاغا قارشى قوراللىق كۈچلەر ئۆلۈم تەھدىتىدىن پايدىلىنىپ ، ئاز سانلىق مىللەت ئەزالىرىنى خىرىستىيان بولۇشقا مەجبۇرلىدى. ھىندىستاندىكى بىر قانچە شىتاتتا دىننى ئۆزگەرتىش ھوقۇقىنى چەكلەيدىغان قانۇن بار ، مەسىلەن ، دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغان كىشىلەر دىندىن چىقماقچى بولسا ھۆكۈمەت ئورگانلىرىدىن رۇخسەت سوراش تەلەپ قىلىنىدۇ.

دىننىي ھوقوققا  دەخلى-تەرۇز قىلغانلار پەقەت ھۆكۈمەتلەرلا ئەمەس. ھىندىستاندا زوراۋان گۇرۇپپىلىرى خىرىستىيان ۋە مۇسۇلمانلار جامائىتىگە ھۇجۇم قىلغان ۋەقەلىرىمۇ يۈز بەرگەن بولۇپ ، بەزىدە زوراۋانلىقنىڭ تەھدىتى ئاستىدا دىنننى ئۆزگەرتىشمۇ بار. بەزى ئەھۋاللاردا ، زوراۋانلىقتىن ئۆي-ماكانلىرىدىن ئايرىلغان كىشىلەر ئۆيىگە قايتىشقا رۇخسەت قىلىنىشتىن بۇرۇن دىنىنى  ئۆزگەرتىش تەلەپ قىلىنغان.

دىن ۋە ئېتىقادنى ئۆزگەرتىش ئەركىنلىكى خەلقئارادا ناھايىتى تالاش-تارتىش قوزغىدى. ئەمەلىيەتتە ، ھەر قېتىم بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىغا ئەزا دۆلەتلەر يېڭى ئەھدىنامە ياكى دىننى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى ناھايىتى ئاجىز ھالەتتە  ئېلان قىلىندى.

ئاجىز ھالەتتە ئىلان قىلىنغان بولسىمۇ ، ب د ت كىشىلىك ھوقۇق كومىتېتى دۆلەتلەرگە پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق توغرىسىدىكى ئەھدىنامىنى قانداق ئىزاھلاش توغرىسىدا مەسلىھەت بېرىشتىن ئىبارەت ، «دىن ۋە ئېتىقادقا ئىشىنىش ياكى قوبۇل قىلىش ئەركىنلىكى» نى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ دىن ۋە ئېتىقادنى تاللاش ئەركىنلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، يەنى  ئۆزىنىڭ ھازىرقى دىنى ياكى ئېتىقادىنى باشقا بىرىگە ئالماشتۇرۇش ياكى ئاتېئىزىمسىز قاراشلارنى قوبۇل قىلىش ھوقۇقى ، شۇنداقلا ئۆزىنىڭ دىنى ۋە ئېتىقادىنى ساقلاپ قېلىش ھوقۇقى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

خۇلاسىلەپ ئېيتقاندا – دىنىڭىز ياكى ئېتىقادىڭىزغا ئىگە بولۇش ياكى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى مۇتلەقتۇر. ئۇ ھەر قانداق ئەھۋالدا چەكلىنىپ قالماسلىقى كىرەك. لېكىن    بەزى ھۆكۈمەتلەربۇ ھوقۇقنى چەكلەيدۇ. جەمئىيەتتىكى ئائىلە ياكى گۇرۇپپىلارنىڭ دىنى ياكى ئېتىقادىغا ئىگە ياكى ئۆزگەرگەنلىكى ئۈچۈن كىشىلەرنى ئوخشىمىغان ئۇسۇللار بىلەن جازالايدىغان ئەھۋاللار ناھايىتى كۆپ.

سىز دىن ۋ ئېتىقادقا ئىگە بولۇش ياكى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى توغرىسىدىكى تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى تور بەتتىكى تەربىيىلەش ماتېرىياللىرىدىن تاپالايسىز.

SMC 2018 نەشر ھوقۇقى:

قول يازما : ئېتىقاد ۋە دىنىي ئەركىنلىكىنىڭ مەزمۇنى دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقى 

دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ ئىككىنچى يادرولۇق ئېلېمېنتى بولسا ئۆگىتىش، مەشىق قىلىش، ئىبادەت قىلىش ۋە ئەمەل قىلىشتىكى ئېتىقادىڭىزنى نامايان قىلىش ئەركىنلىكى. بۇ دىنىي ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ تاشقى ئۆلچىمى دەپ ئاتالغان. دىنىي ئېتىقادقا ئىشىنىش ۋە ياكى ئۆزگەرتىش ھوقۇقىغا ئوخشىمايدىغىنى شۇكى، نامايان قىلىش ھوقۇقى مۇتلەق ئەمەس. بەزى ئەھۋاللاردا ھوقۇق چەكلىك بولۇشى مۇمكىن.

نامايەن قىلىش دېگەنلىك سۆز-ھەرىكەتتە دىنىي ئېتىقادنى ئىپادىلەشنى كۆرسىتىدۇ. خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇق قانۇنى كىشىلەرگە ئاشكارا ياكى شەخسىي ، يالغۇز ياكى جامائەت بىلەن بىللە قىلىش ھوقۇقىنى بېرىدۇ.

سىز شەخسىي دۇئا-تىلاۋەت قىلىش بىلەن ۋە ياكى جەمىيەتنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە كوللىكتىپ ئىبادەت ۋە ئەنئەنىلەر بىلەن ئېتىقادىڭىزنى ئىپادىلەشكە ھوقوقلۇق.

ئۇ جەمئىيەتنىڭمۇ ئۇلارنىڭ ئەزالىرى ئۈستىدىكى ئەمەس بەلكى دۆلەتكە مۇناسىۋەتلىك ھوقۇقى بار. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىمى شۇكى، دۆلەت قانۇنىي سالاھىيەتكە ئېرىشىشنى خالايدىغان دىنىي جەمئىيەتلەرنىڭ بانكا ھېساباتى ئېچىشى، ئادەم ئىشلىتىشى، ئۆي-مۈلۈككە ئىگە بولۇشى ۋە ئورگانلارنى باشقۇرۇش ھوقوقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشى كېرەك.

شەخس ۋە كوللىكتىپنىڭ دىنىي ئېتىقاد بىلەن شۇغۇللىنىش، دىنىي ئەقىدىلىرىنى نامايان قىلىش ئۈچۈن نۇرغۇن ئوخشىمىغان ئۇسۇللىرى بار ، ب د ت مۇتەخەسسىسلىرى قوغدىلىدىغان دىنىي پائالىيەتلەر ھەققىدە نۇرغۇن مىساللارنى بەردى:

-دۇئا-تىلاۋەت ئۈچۈن جەم بولۇش، بايراملارنى تەبرىكلەش ۋە دىنىي بايرام دەم ئېلىش كۈنلىرىنى بەلگىلەش.

-دىنىي كىيىملەرنى كىيىپ، ئالاھىدە پەرھىزلەرگە ئەگىشىش.

-دۇئا-تىلاۋەت سورۇنلىرىغا، قەبرىستانلىق ئىگە بولۇش  ۋە دىنىي بەلگىلەر بىلەن كۆرسىتىش.

-جەمئىيەتتە مەلۇم بىر رول ئېلىش، مەسىلەن خەير-ساخاۋەت تەشكىلاتلىرىنى قۇرۇش.

-دىن ياكى ئېتىقاد ھەققىدە سۆزلەش ۋە ئۆگىتىش، رەھبەرلەرنى تەربىيىلەش ياكى تەيىنلەش.

-ئېتىقاد ھەققىدە ماقالە يېزىش، ئېلان قىلىش ۋە تارقىتىش.

-دۆلەت ۋە خەلقئارادىكى ئېتىقاد مەسىلىسى ھەققىدە سۆھبەتلىشىش.

بۇ ۋاقىتتا سىز بەلكىم <قالتىس> دېيىشىڭىز ھەمدە < بۇلار دەل مەن تەۋە جەمىيەت ئۈچۈن تەلەپ قىلىنىدىغان ھوقۇقلار!> دېيىشىڭىز مۇمكىن.

مەن بۇنىڭغا ئىككى خىل جاۋاب بەرمەكچى:

خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 5-ماددىسىدا بىر ھوقۇقتىن پايدىلىنىپ باشقا ھوقۇقلارنى يوقىتىش چەكلەنگەن. شۇڭا دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكى دۆلەتكە، ھەر قانداق شەخس ياكى گۇرۇپپىغا، كىشىلەرنى باستۇرۇش، زوراۋانلىققا كۈشكۈرتۈش ياكى زوراۋانلىق ھەرىكەتلىرىنى قىلىشقا ئىجازەت بەرمەيدۇ.

ئەلۋەتتە نۇرغۇن ھۆكۈمەت ۋە گۇرۇپپىلار باستۇرۇش ياكى زوراۋانلىق كۈچى ئىشلىتىدۇ. ئەمما دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكى ئۇلارغا بۇنداق قىلىش ھوقۇقىنى بەرمەيدۇ. ئەكسىچە ئۇ باستۇرۇش ۋە زوراۋانلىقنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغانلارنى قوغداش ئۈچۈن مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ.

ئىككىنچىدىن، ئېتىقادنى تاللاش ۋە ئېرىشىش ھوقۇقى چەكلىك بولمىسىمۇ، دىنىي ئېتىقادقا ئەمەل قىلىش ۋە ئۇنى نامايان قىلىش ھوقۇقى بولىدۇ. ئەمما 18-ماددىدا بۇنىڭ پەقەت تۆت قائىدىگە ئەمەل قىلغاندىلا ئېلىپ بېرىلىدىغانلىقى كۆرسىتىلدى:

بۇ چەكلىمە قانۇندا بەلگىلىنىشى كېرەك بولۇپ، باشقا كىشىلەرنى قوغداشقا، كەمسىتىشكە ئۇچرىماسلىققا ۋە ھەل قىلماقچى بولغان مەسىلىگە ماس كېلىشى زۆرۈر. بۇ قائىدىلەر ھەقىقەتەن مۇھىم. ناۋادا ئۇلار بولمىسا، ھۆكۈمەتلەر ئۆزلىرى ياقتۇرمايدىغان ھەر قانداق بىر گۇرۇپپا ياكى يۈز بېرىشىنى خالىمايدىغان ھەر قانداق بىر ھەرىكەتنى چەكلىيەلەيدۇ.

چەكلىمىلەر دۆلەتنى ئىدارە قىلىدىغان قورال ئەمەس، بەلكى ئاخىرقى چارە بولۇشنى مەقسەت قىلىدۇ. كىشىنى ئەپسۇسلاندۇرىدىغىنى شۇكى، نۇرغۇن ھۆكۈمەتلەر بۇ قائىدىلەرگە سەل قارايدىغان بولۇپ، دۆلەتنىڭ دىنىي ئېتىقاننى نامايەن قىلىشى ھوقۇقىغا دەخلى-تەرۇز قىلغان مىساللار ناھايىتى كۆپ.

تىزىمغا ئالدۇرۇش ھەققىدىكى چەكلەش قانۇنلىرى ئاساسلىق مەسىلە ھېسابلىنىدۇ. بەزى ھۆكۈمەتلەر تىزىمغا ئالدۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ ۋە دىنغا ئېتىقاد قىلىش ھوقۇقىنى تىزىمغا ئالدۇرۇشنى شەرت قىلىدۇ. بۇ خەلقئارا قانۇنغا خىلاپ. تىزىملاش ھەرگىزمۇ دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقىنىڭ ئالدىنقى شەرتى بولماسلىقى كېرەك. بەلكى تىزىملاش بولسا، دىنىي جەمىيەتنىڭ قانۇنىي خاسلىق بىلەن تەمىنلىشى ئۈچۈن مەۋجۇت بولۇشى لازىم.

كۆپىنچە ھاللاردا تىزىمغا ئالدۇرۇلمىغان دىنىي پائالىيەتلەرنى چەكلەيدىغان دۆلەتلەرنىڭ مەلۇم بىر دىنىي جەمىيەتنىڭ تىزىمغا ئالدۇرۇش ھوقوقىنى چەكلەش قانۇنىمۇ بولغان بولىدۇ.

مەسىلەن، تىزىمغا ئالدۇرۇلمىغان دىنىي پائالىيەتلەر قازاقىستاندا چەكلەنگەن، يەنى نۇرغۇن گۇرۇپپىلارغا تىزىمغا ئالدۇرۇشقا يول قويۇلمىغان. ئۆزىڭىز تەۋە دىنىي جەمىيەتنىڭ سىرتىدىكىلەر بىلەن دىن ھەققىدە پاراڭلىشىشمۇ قانۇنسىز بولۇپ، بارلىق دىنىي ئەدەبىياتلار ئىشلىتىشتىن بۇرۇن تەكشۈرۈلۈشى زۆرۈز. بۇ بارلىق دىنىي جەمىيەتلەرگە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

ھۆكۈمەتلەر ئوخشىمىغان ئۇسۇللار بىلەن دىنىي پائالىيەتلەرنى چەكلەيدۇ. ۋېيتنام ھۆكۈمىتى تەكشۈرۈش نۇقتىلىرىدىن پايدىلىنىپ، خۇۋا خاۋ بۇددىستلارنىڭ بىردىنبىر پاگوداسىغا (دىنىي مۇنار) كىرىشىنى توسىدۇ. سەئۇدى ئەرەبىستاندا ئىسلامچە بولمىغان ئاممىۋى  دىنىي ئىبادەتلەر مەنئى قىلىنىدۇ ھەم بىر قىسىم كۆچمەن دېھقان ئىشلەمچىلەر ئىسلام دىنىدىن سىرتقى دىنىي يىغىلىشلاردا دۇئا-تىلاۋەت قىلىش مۇناسىۋىتى بىلەن قولغا ئېلىنىپ چېگرادىن قوغلاپ چىقىرىلدى. جۇڭگو ۋە ھىندونېزىيەنىڭ قىسمەن رايونلىرىدا چېركاۋ بىنالىرى ۋە جامىلەر ھۆكۈمەت تەرىپىدىن چېقىۋېتىلگەن.

رۇسىيەنىڭ ئاشقۇنلۇققا قارشى تۇرۇش قانۇنىدا مىڭلىغان نەشر بۇيۇملىرى چەكلەنگەن بولۇپ، بۇ بويۇملار ئىچىدىكى نۇرغۇنلىرى دىنىي ئەقىدىلەرنى تىنچ يول بىلەن ئوتتۇرىغا قويغان. تېكىستنىڭ چەكلەنگەن ياكى چەكلەنمىگەنلىكىنى تەكشۈرۈش ئاساسەن مۇمكىن ئەمەس، ئەمما شۇ بويۇملارنى تۇتۇپ تۇرۇش بولسا جەرىمانە ، قاماق جازاسى ياكى دىنىي جامائەتلەرنىڭ چەكلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. قايسى دىنىي ئېتىقادنى، قەيەردە، كىم بىلەن ئورتاقلىشالايدىغانلىقى ھەققىدىمۇ قاتتىق چەكلىمىلەر قويۇلىدۇ.

فرانسىيىدە بىر قىسىم شەھەر باشلىقلىرى ئاممىۋى تەرتىپنى ئاساس قىلىپ، يۈزدىن باشقا پۈتۈن بەدەننى قاپلىغان سۇ ئۈزۈش كىيىمىنى چەكلەشكە ئۇرۇندى. بۇ قانۇن ئەڭ يۇقىرى مەمۇرىي سوت تەرىپىدىن بىكار قىلىنغان بولسىمۇ، يۈزىڭىزنى يېپىپ تۇرىدىغان كىيىملەرنى كىيىش يەنىلا چەكلەنگەن. ياۋروپادىكى بەزى دۆلەتلەردە ھالال ۋە كوشېرچە (يەھىدىي دىنىنىڭ مال بوغۇزلاش ئۇسولى) (مال-چارۋىلارنى) بوغۇزلاش چەكلەنگەن.

دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقى جەمئىيەتتىكى كىشىلەر ۋە گۇرۇپپىلارنىڭ ھەرىكىتى بىلەنمۇ چەكلىنىدۇ. 9 ياۋروپا دۆلىتىدىكى 5000 دىن ئارتۇق يەھۇدىي ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان تەكشۈرۈشتە، % 22 كىشى ئۆزلىرىنىڭ بىخەتەرلىكىدىن ئەنسىرەپ كىپپاغا ئوخشاش دىنىي كىيىملەرنى كىيىشتىن ساقلىنىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ھەمدە بىر قانچە دۆلەتتە يەھۇدىيلار قەبرىستانلىقى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان.

مىسىر، پاكىستان ۋە نىگېرىيەنىڭ قىسمەن جايلىرىدا كىشىلەر «ئىسلام» نامىدىكى تېرورلۇق گۇرۇپپىلىرىنىڭ ھۇجۇمىدىن ئەنسىرەپ دۇئا-تىلاۋەت سورۇنلىرىغا قاتنىشىشتىن قورقىدۇ. ئوتتۇرا ئافرىقا جۇمھۇرىيىتىنىڭ بەزى جايلىرىدا، مۇسۇلمانلارنى نىشان قىلغان خەلق ئەسكەرلىرىنىڭ ھۇجۇم خەۋىپى سەۋەبىدىن كوللىكتىپ جۈمە نامىزى ئوقۇش مۇمكىن ئەمەس.

يىغىنچاقلىغاندا، دىنىي ئېتىقادنى نامايەن قىلىش ئەركىنلىكى شەخس ۋە گۇرۇپپىلارنىڭ دىنىي ئېتىقادىنى سۆز ۋە ھەرىكەتتە ئىپادىلەش ھوقۇقىنى قوغدايدۇ. بۇنى شەخسىي ۋە ئاشكارا قىلغىلى بولىدۇ. كىشىلىك ھوقۇققا ئائىت ھۆججەتلەر قوغدىلىشقا تېگىشلىك دىنىي پائالىيەتلەر ۋە  تۈرلىرى ھەققىدە نۇرغۇن مىساللار بىلەن تەمىنلەيدۇ، ھالبۇكى، گۇرۇپپىلار ئۈچۈن ئەڭ مۇھىم قوغداشنىڭ بىرى بولسا قانۇنىي سالاھىيەت ھوقۇقى.

دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقى چەكلىك بولۇشى مۇمكىن، ئەمما پەقەت قاتتىق بىر يۈرۈش قائىدىلەر ئىجرا قىلىنغاندىلا، بۇ چەكلىمىلەرنىڭ قانۇنلۇق ئىكەنلىكىنى، كەمسىتىشكە ئۇچرىمايدىغان ۋە ئۆزى ھەل قىلغان مەسىلىگە ماس كېلىدىغان باشقا كىشىلەرنى قوغداشقا موھتاج ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

كىشىنى ئەپسۇسلاندۇرىدىغىنى ، دۇنيادىكى نۇرغۇن ھۆكۈمەتلەر بۇ قائىدىلەرگە ئەمەل قىلمايدۇ. دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقى ھۆكۈمەتلەر ۋە جەمئىيەتتىكى گۇرۇپپىلار تەرىپىدىن دەخلى-تەرۇزغا ئۇچرايدۇ.

سىز دىنىي ئېتىقادنى نامايان قىلىش ھوقۇقى توغرىسىدىكى تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى توربېكەتتىكى تەربىيىلەش ماتېرىياللىرىدىن تاپالايسىز.

SMC 2018 :نەشر ھوقۇقى

سىنارىيە: دىن ۋە ئىتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ مەنىسى – مەجبۇرلىنىشتىن قوغداش 

دىن ۋە ئىتقاد ئەركىنلىكىنىڭ مۇھىم ئۆلچىمى بۇلسا مەجبۇرلىنىشتىن قوغدىنىش ھوقۇقى ، مەجبۇرلاش بۇلسا بىراۋ سىزنى بىرەر ئىش قىلىشقا زورلاش ياكى قورقۇتۇشتىن ئىبارەت.

دىن ياكى ئىتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ يادرولۇق ئۆلچىمى شۇكى، ھەربىر كىشىنىڭ دىنى ياكى ئىتىقادىغا ئىشىنىش ياكى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى بار. يەنە بىر ئۇسۇلى دىن ياكى ئىتىقاد ۋە ئۇلارنىڭ ئىپادىلىنىشى ئىختىيارى بولۇشتىن ئىبارەت.

مەجبۇرلىنىشتىن قوغداش ھوقۇقى بۇ توغرىسىدا تەپسىلىي بايان قىلىنغان، ھەرقانداق ئادەم، دۆلەت، دىنىي داھىيلار ياكى باشقا ھەرقانداق ئادەم ۋە ياكى گۇرۇپپىنىڭ ئىتىقادى ياكى ئادىتىنى باشقىلارغا زورلاش ھوقۇقى يوق. ئۇلارنى دىنىغا، ياكى ئىتىقادىغا ئىشىنىش، ساقلاش ۋە ئۆزگەرتىش قاتارلىق ئىشلارغا مەجبۇرلاشقا بولمايدۇ.

خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسى، 18-ماددا 2-تارماق:

«ھەرقانداق ئادەم ئۆزىنىڭ تاللىغان دىنى ياكى ئىتقادى مەجبۇرلاشقا ئوچرىماسلىقى، دىنىغا ياكى  ئىتقادىغا ئىشىنىش ئەركىنلىكىگە دەخلى يەتكۈزىدىغان مەجبۇرلاشقا ئۇچرىماسلىقى كىرەك».

بۇ ئۆلچەم دۆلەتلەرنىڭ مەجبۇرلاش قىلمىشىنى چەكلەپلا قالماي، يەنە دۆلەتلەرگە كىشىلەرنىڭ جەمئىيەتتىكى باشقا كىشىلەر ياكى گۇرۇپپىلارتەرپىدىن دۇچ كىلىدىغان تەھتىد ياكى زوراۋانلىقتىن قوغداش مەجبۇرىيىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

مىساللىرى ئاز بۇلمىغىندەك، دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا تەھدىد، زوراۋانلىق، جەرىمانە ياكى قاماق جازاسى قاتارلىق جازا شەكلىدە مەجبۇرلاش مىساللىرىنى كۆرىمىز. مەجبۇرلاش تىخىمۇ كۇپ خىل بولىدۇ ، مەسىلەن دىن ئىتىقادنى قوبۇل قىلىشنى رەت قىلسا ، شۇكىشىلەرنىڭ خىزمەت ئورنىغا بىرىش ياكى ساغلاملىق ۋە مائارىپتىن بەھرىمەن بولۇشىنى توختىتىش دېگەندەك.

بەزىدە دۆلەتلەرمۇ رەسمىي ھالدا قانۇن چىقىرىش ياكى يەرلىكتىكى ئەمەلدارلارنىڭ ھەرىكىتى ئارقىلىق مەجبۇرلاش ئوسۇللىرىنى ئىلىپ باردۇ.

باھائى جەمئىيىتى بۇلسا ئىراندىكى مۇسۇلمان بۇلمىغان ئاز سانلىق مىللەت. 1979-يىلدىكى ئىنقىلابتىن بۇيان، باھائى مىللىتى ھۆكۈمەتنىڭ مەجبۇرلاش سىياسىتى بىلەن سېستىمىلىق ھالدا زىيانكەشلىككە ئۇچراپ، ئۇلارنى ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشقا قىستىماقچى بولغان. ئىنقىلابتىن كىيىنكى 10 يىل ئىچىدە، 200 دىن ئارتۇق باھائىي مىللىتى ئۆلتۈرۈلدى، يۈزلىگەن كىشى قىيىن-قىستاققا ئىلىندى ۋە تۈرمىگە تاشلاندى، تۈمەنلىگەن كىشى دىن ۋە ئىتىقادى سەۋەبىدىن خىزمەتتىن، مائارىپ ۋە باشقا ھوقۇقلاردىن مەھرۇم قالدى.

2017-يىلى 12-ئايغا قەدەر، ئىراندا 97 نەپەر باھائى ۋىجدان مەھبۇسلىرى بار بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ئالتە دۆلەت دەرىجىلىك باھائى رەھبىرىنىمۇ ئۆزئىچىگە ئالدۇ.

تۆۋەندىكى بۇ مىسال كەمسىتىش بىلەن مەجبۇرلاشنىڭ باغلىنىشىنى چۈشەندۈرۈپ بىردۇ.

باھائى مىللىتى ئىراننىڭ ئۇنىۋېرسىتېتتا ئوقۇشى ۋە مەمۇرلاردا خىزمەت قىلىشى چەكلەنگەن. بۇكەمسىتىش قانۇنى مەجبۇرلاشتىن ئىبارەت. بىر ئوقۇغۇچى ياكى خىزمەتچىنىڭ باھائىي ئىكەنلىكى بايقالغاندا ئۇلار ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىش ياكى ئورنىدىن مەھرۇم قىلىشتىن ئىبارەت تاللاشقا دۇچ كىلىدۇ.

بەزىدە زوراۋان مىللەتچى ياكى ئاشقۇن گۇرۇپپىلار كىشىلەرنىڭ دىنىنى ياكى ئىتقادىنى ئۆزگەرتىشكە مەجبۇرلايدۇ

ئۆزىنى ئاتالمىش ئىسلام دۆلىتى دەپ ئاتىۋالغان دائىش يەزىدىس ۋە خىرىستىيانلارنى ئىسلام دىنىغا كىرىشكە مەجبۇرلىدى، ئەگەر رەت قىلسا ئۆلتۇرۋىتىدۇ.

ھىندىستاندا مەجبۇرىي ھىندى دىنىغا ئۆزگەرتىشكە مەجبۇرلاش ۋەقەسى ھىندى دىنى مىللەتچىلىك ئاساسىدىكى جەمئىيەت زوراۋانلىقىغا چىتىشلىق دەپ خاتىرىلەنگەن

مىيانمادا ھەربىي كۇچ بىلەن خىرىستىيانلارنىڭ ئىتىقادىدىن ۋاز كىچىپ ،بۇددا دىنىنى قوبۇل قىلىشقا زورلاش دېلولىرى خاتىرىلەنگەن. ئوتتۇرا ئافرىقىنىڭ قىسمەن جايلىرىدا مۇسۇلمانلارنى خىرىستىئان دىنىغا كىرىشكە زۇرلاش ،ئەگەر رەت قىلسا  ئوق چىقىردىغانلىقى تۇغۇرسىدىكى تەھدىتىگە ئۇچرغانلىقىمۇ بايان قىلىنغان.

گەرچە مەجبۇرلاشنى چەكلەش رەسمىي ھالدا كىشىلەرنىڭ تاللاش ھۇقۇقىغا، ماسلىشىش ياكى قوبۇل قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە قىلغان بىلەن يەنىلا نۇرغۇن كىشىلەر دۆلەت ۋە جەمئىيەتنىڭ ئۆزدىنىنى ئۆگىنىشگە تۇسالغۇ بولۇش قاتارلىق قىسمەتلەرنى بىشىدىن كەچۇرمەكتە.

بۇ خىل مەجبۇرلاش ئاياللارنىڭ كىيىملىرىگىچە قۇلنى سۇزۇشقا باشلىدى. بەزى دۆلەتلەر قانۇنلۇق ھالدا ئاياللارنىڭ دىنىي كىيىملەرنى كىيىشىنى تەلەپ قىلىدۇ، يەنە بەزى دۇلەتلەردە ئاياللارنىڭ دىننىي كىيىم كىيىشى چەكلىندۇ. شۇ سەۋەب ئاياللارمۇ كىشىلەرنىڭ پاراكەندىچىلىكىگە دۇچار بۇلدۇ.

نۇرغۇن كىشىلەر مەجبۇرلاشنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. نۇرغۇن دۆلەتلەردە كىشىلەرنىڭ دىنىي ئىدىيەسى ياكى ئادەتلىرى شۇدۆلەتنىڭ ئىدىئولوگىيىسىگە ياكى ئىجتىمائىي قائىدە ئوخشىمايدۇ.

شۇ سەۋەبتىن شۇ دۇلەتتىكى. ئاز سانلىق مىللەتلەر، دىنسىزلار، دىنغا ئىتىقاد قىلىدىغان كىشىلەر «چەتئەللىك» دەپ قارىلىدۇ.بۇ كىشلەرباشقىلار تەرىپىدىن بىدئەتچىلەر ، كۇپۇرلۇق قىلغۇچىلار ياكى دىنىنى توغرا ئىجرا قىلمىغان دەپ قارىلىش ئىھتىماللىقى يۇقىرى بۇلدۇ. شۇڭلاشقا ئۇلارنىڭ ئىتىقادى ۋە ئادىتى ئۆزگەرتىش ۋە مەجبۇرلاشنىڭ  تەسىرىگە ئۇچراشقا باشلايدۇ  بۇ خىل مەجبۇرلاش كۇپىنچە دۆلەت ،ئائىلە ۋە ياكى مەھەللدىن باشلىندۇ.

يىغىپ ئىيتقاندا، مەجبۇرلاش تەھدىت، زوراۋانلىق، كەمسىتىش ياكى جازالاشنى ئۆز ئىچىگە ئالدۇ.

مەسىلەن دۆلەت ياكى كىشىلەر ۋە مەھەلىدىكى گۇرۇپپىلارجەرىمانە ياكى قاماق جازاسى قاتارلىق ۋاستىلەرنى ئىشلىتىپ مەجبۇرلايدۇ. ھازىر شۇنى دىيىشكە بۇلدىكى ھەرقانداق ئادەم مەجبۇرلاشنىڭ قۇربانىغا  ئۇچرىماسلىقى كىرەك.خەلقئارالىق ئىنسانى ھوقۇق قانۇنى دۆلەتلەرنىڭ كىشىلەرنى مەجبۇرلاشتىن چەكلەپلا قالماي ، يەنە دۆلەتلەرنى ئۈنۈملۈك ئۇسۇلدا ھەرىكەت قىلىپ ،  كىشلەر ئۇچراۋاتقان جەمئىيەتتىكى مەجبۇرلاشنىڭ ئالدىنى ئىلىش ۋە توختىتىش مەجبۇرىيىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

ھازىر سىز مەجبۇرلاشتىن قوغداش ھەققىدىكى تىخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى جۈملىدىن ئىنسانىي ھوقۇققا مۇناسۋەتلىك قائۇنلارنى تۇر ماتىرياللىرىدن تاپالايسىز.

قول يازما : دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ ئەڭ مۇھىم  
ئامىلى – كەمسىتىشتىن قوغدىنىش 

دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىككە ئەڭ يېقىن بولغان ھوقۇق بولسا كەمسىتىلىشتىن ئۆزىنى قوغداش ھوقوقىدۇر. كەمسىتىلىش- كىشى پەقەت ئۆزى بولغانلىقى ئۈچۈنلا باشقىلارغا ئوخشاش مۇئامىلىگە ئۇچرىمايۋاتقانلىقىنى ھىس قىلىشتۇر.

خەلقئارا كىشىلىك قانۇنىنىڭ ئىچىدىكى ئاساسلىق قائىدىنىڭ بىرى بولسا ھۆكۈمەت ئىچىدە دىنىي – ئېتىقادنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھەر قانداق ھوقوقنىڭ كەمسىتىلىشكە يول قويۇلماسلىق. بۇ قانۇن خەلقئارالىق كىشىلىك ۋە سىياسىي ھوقوق ئەھدىنامىسىنىڭ 2- ماددىسى شۇنداقلا كىشىلىك ھوقوق ئۇنىۋىرسال باياناتنامىسىدا قەيت قىلىنغان.

خەلقئارالىق كىشىلىك ۋە سىياسىي ھوقوق ئەھدىنامىسى، 2- ماددا، 1 پاراگراف

ھەر قانداق ھۆكۈمەت ۋە پارتىيە ئۇشبۇ ئەھدىنامىگە تولۇق ھۆرمەت قىلىش ھەمدە ئۆز تېرىتورىيىسى ۋە ئەدلىيە ھوقۇق دائىرىسىدىكى ھەممە كىشىنىڭ ئېرق، رەڭ، جىنس، تىل، ئېتىقاد، سىياسىي ۋە باشقا ئىدىيە، مىللەت، ئىجتىمائىي ئورۇن، يەر- مۈلۈك، كىلىپ چىقىش ۋە باشقا ھالىتىنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتئىينەزەر مۇشۇ ئەھدىنامىدىكى ھوقوقىدىن خەۋەردار بولىشىغا كاپالەتلىك قىلىشى كېرەك.

شۇڭا دىنىي- ئېتىقادقا باغلانغان كەمسىتىلىش ئېنىق شەرھىھلەنگەن. كەمسىتىشكە قويۇلغان چەك مەجبۇرلاشقا قويۇلغان چەكنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. ھۆكۈمەتتىن كەمسىتىشتىن ئۆزىدىن تارتىشنى تەلەپ قىلىنىپلا قالماستىن، جەمئىيەتتىكى كەمسىتىشنى ئۈنۈملۈك ئۇسۇل ئارقىلىق توسۇش ۋە ئالدىنى ئېلىش تەلەپ قىلىنىدۇ.

شۇنداقتىمۇ، كەمسىتىش ھادىسىسى دېنىي- ئېتىقاد ئەركىنلىكى ئۈستىدە ئەڭ ئومۇميۈزلۈك بولغان ۋە ھەر قانداق دىنىي- ئېتىقاد گورۇپپىسىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان دەپسەندىچىلىك بولۇشى مۇمكىن.

شىۋىتسىيەدە، تەتقىقاتچىلار يەھۇدىلارنىڭ خىزمەتكە ئېرىشىش نىسبىتىنىڭ %26 تۆۋەن بولىدىغانلىقىنى، مۇسۇلمانلارنىڭ بولسا %30 تۆۋەن بولىدىغانلىقىنى بايقىغان. خىزمەتچىلەرنىڭ كىرست بەلگىسى ياكى ھىجاب قاتارلىق دىنىي پۇراقتىكى كىيىم كىچەكلىرىنى چەكلەشتە ياللىغۇچىنىڭ مۇئامىلىسىنىڭ قانداق ۋە قايسى ئەھۋالدا كەمسىتىش ھېسابلىنىدىغانلىقى ھەققىدە ئويلىنىشمۇ ياۋرۇپا ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتلىرىدا كۈرمىڭ قېتىم ئوتتۇرىغا قويۇلغان مۇھىم مەسىلىدۇر.

كەمسىتىش كۆپلىگەن شەكىلدە مەۋجۇت بولىدۇ. بەزىدە ئۇ ھۆكۈمەتنىڭ مەلۇم دىنغا ئاڭلىق يان بېسىشىدىن، مەسىلەن، ھۆكۈمەت فوندىنىڭ ئوخشىمىغان گورۇپپىلارغا تەقسىملىنىشىدىن شەكىللىنىدۇ. بەزىدە كەمسىتىش تېخىمۇ ئېغىر ھالەتتە بولۇپ، بەزى گورۇپپىلارنىڭ ھەقلىق سالاھىيىتىنى ياكى ئىبادەت ئورنى قۇرۇشىنى ئىنكار قىلىش ئارقىلىق ھوقۇقنىڭ ئىنكار قىلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ھۆكۈمەتنىڭ دىنىي- ئېتىقاد ئاساسىدىكى كەمسىتىشىنىڭ تەسىرى دىنىي پائالىيەتلەردىلا چەكلىنىپ قالمايدۇ. ئۇ نىكاھ، بالا ئېگىدارچىلىقى ياكى خىزمەت پۇرسىتى، ئۆي- مۈلۈك، پاراۋانلىق ياكى ئەدلىيە قاتارلىق تۇرمۇشنىڭ ھەر بىر تەرەپلىرىگىچە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

نۇرغۇن دۆلەتلەردە كىشىلەرنىڭ دىنىي ئېتىقادى ئۇلارنىڭ كىملىكىدە ئەسكەرتىلگەن. بۇ ئەھۋال ئاز سانلىق مىللەتلەرنى ھەر قېتىم كىملىكىنى كۆرسىتىشكە مەجبۇر بولغاندا كەمسىتىشكە نىسبەتەن ئاجىز قىلىپ قويىدۇ.

ھىندىنوزىيەنىڭ بىر قىسىم جايلىرىدىكى ھىندىلار يەرلىكتە نىكاھلىنىش ياكى تۇغۇت ئۇچۇرلىرىنى تىزىملىتىشى رەت قىلىنغانلىقى تۈپەيلىدىن ئۇزۇن يوللارنى بىسىشقا مەجبۇر بولىدۇ.خىرىستىئانلار بولسا چىركاۋ قۇرۇش ياكى ياساش ئۈچۈن ئىلتىماس قىلغاندا قىيىنچىلىققا ئۇچرايدۇ. دۆلەتلىك سوت مەھكىمىلىرى خىرىستىئانلار ئۈچۈن ئارقا- ئارقىدىن قانۇن- نىزاملارنى يۈرگۈزگەن بولسىمۇ، يەرلىك ھۆكۈمەتلەر بەزىدە ئاشقۇن كۈچلەرنى ھاللاندۇرۇپ قويۇشتىن ئەنسىرەپ قانۇن- نىزاملارنى ئىتىبارغا ئالمايدۇ.

پاكىستاندا، كەمسىتىش خاراكتىرىدىكى قائىدە-نېزاملار ئەھمەدىيلەرنىڭ ئۆز ئېتىقادى توغرىسىدىكى تەبلىغ، تەشۋىقات ياكى ئۇچۇرلىرىنى جىنايى قىلمىشقا چىقارغانلىقى ئۈچۈن ئۇلار سايلامغا قاتنىشىش ھوقوقىدىن مەھرۇم بولغان.

كېنىيەدىكى كىشىلىك ھوقۇق ئورگانلىرىنىڭ ئېيتىشىچە،  دۆلەت ئىچىدىكى تېرورىزىمغا قارشى ئۇرۇش بىخەتەرلىك خادىملىرىنىڭ مۇسۇلمانلارنى كەڭ كۆلەمدە نىشانلىشىنى ھەم كوللىكتىپ جازىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. خالىغانچە تۇتۇش، قىيناش، ئۆلتۇرۇش ۋە غايىب بولۇش مەسىلىسىدە ھۆكۈمەتنىڭ مەسئۇلىيىتى بارلىقى خەۋەر قىلىنقان بولسىمۇ ئىتىراپ قىلىنمىغان.

بېرمىدىكى يىگىرمە يېزىدا، يەرلىك بۇددا راھىبلىرى ئۆز يىزىلىرىنى مۇسۇلمانسىز بەلباغ دەپ جاكارلىغان، مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆتىشىنى ۋە تۈنىشىنى چەكلەش ھەققىدە يول بەلگىلىرىنى ئورۇنلاشتۇرۇپ، يەرلىك ئاھالىنى مۇسۇلمانلار بىلەن تويلىشىشتىن چەكلەپ ئۆچمەنلىك تەشۋىقاتلىرىنى تاراتقان. ھوقۇق تۇتقانلار بولسا بۇنى توختىتىش ئۈچۈن ھىچ ئىش قىلمىغان.

كىشىلەر دائىم دىنىي- ئېتىقاد، ئېتنىك كىملىكى، جىنسىي ياكى تەبىقىسى دىگەندەك مەسىلىلەرئۈستىدە كەمسىتىشكە ئۇچرايدۇ. كىشىلىك ھوقۇق ئىبارىلىرىدا، بۇ كېسىشمە كەمسىتىش دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ ھالەت ئاياللار، يەرلىك خەلق، ئاز سانلىق مىللەت، ھەمجىنىسلار، كۆچمەنلەر ۋە پاناھلانغۇچىلارغا ئوخشاش بىر قىسىم گورۇپپىلارنى دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكىدە تېخىمۇ ئاجىز ئورۇنغا چۈشۈرۈپ قويىدۇ.

تۆۋەندە، ھىندىستاندىكى كېسىشمە كەمسىتىشكە ئالاقىدار بىر مىسالغا قارپ باقايلى.

ھىندىستاندىكى تەبىقىلىق تۈزۈم بولسا سىستىمىلىق سىنىپىي تۈزۈمنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، بۇنىڭدا كىشىلەر يۇقۇرى ياكى تۆۋەن تەبىقىگە ۋە تەبىقىسىز تۈركۈمگە ئايرىلىدۇ. دالىتلار بۇنىڭ مىسالىدۇر. دالىتلار ئادەتتە نامراتنىڭ ئەڭ نامرىتى بولۇپ، ئېغىر بولغان ئىجتىمائىي ۋە ئىقتىسادىي كەمسىتىشكە ئۇچرايدۇ.گەرچە ھىندى دىنىدىن كىلىپ چىققان بولسىمۇ، تەبىقىلىق تۈزۈمى پۈتۈن ھىندىستاننىڭ ھەر بىر قاتلىمىغا چۇڭقۇر سىڭىپ كەتكەن بولۇپ، ھەر قانداق ئېتىقادتىكى كىشى مەلۇم تەبىقىگە تەۋە دەپ قارىلىدۇ.مەسىلەن، نۇرغۇنلىغان ھىندىستانلىق خرىستىئانلار ۋە مۇسۇلمانلار مۇشۇ دالىتلاردىن كېلىپ چىققان.

ھىندىستان مۇستەقىل بولغاندا ھۆكۈمەت جىنسىي كەمسىتىشكە قارشى تۇرۇش سىستىمىسىنى كىرگۈزۈش ئارقىلىق تەبىقە تۈزۈمىنى چەكلەپ، تەبىقىچىلىق كەمسىتىشىگە تاقابىل تۇرۇشقا كۈچىگەن. بۇ سىستىما بىر قىسىم ھۆكۈمەت خىزمەتلىرىدە ۋە دۆلەت ئىگىدارچىلىقىدىكى ئالىي مائارىپ ئورۇنلىرىدا ساقلىنىپ قىلىپ دالىتلارغا بەلگىلىك پاراۋانلىق بەخش ئەتكەن. ئەھۋال ياخشىلانغاندەك تۇيغۇ بەرسىمۇ، بۇ پاراۋانلىق پەقەت ھىندىي دالىتلار، سىيقلار ۋە دالىت ئۇرۇقىدىن بولغان بۇددىستلارغىلا تەۋە بولۇپ، دالىت ئۇرۇقىدىكى خرىستىئانلار ۋە مۇسۇلمانلار بۇ پاراۋانلىقنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇلغان.

خرىستىئان دالىتلار ۋە مۇسۇلمان دالىتلار جەمئىيەتتە ئۆزىنىڭ تەبىقىسى ھەم  ئاز سانلىق دىندار بولۇش سەۋەبىدىن كەمسىتىشكە ئۇچرايدۇ. ئۇلاردىنىي-ئېتىقادى سەۋەبىدىن جىنسىي كەمسىتىشكە قارشى تۇرۇش سىستىمىسىنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇلۇپ،  ھۆكۈمەتنىڭ كەمسىتىشىگىمۇ ئۇچرايدۇ. بۇ خرىستىئانلار ۋە مۇسۇلمانلارنىڭ ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي تەرەققىياتىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.

خۇلاسە: ھۆكۈمەتنىڭ كىشىلەرنى دىنىي-ئېتىقاد سەۋەبلىك  كەمسىتىشىگە يول قويۇلمايدۇ. ھۆكۈمەتنىڭ يەنە جەمئىيەتتىكى كەمسىتىش ھادىسىسىنىڭ ئۈنۈملۈك ئالدىنى ئېلىش ۋە توسۇش مەجبۇرىيىتى بار.

كەمسىتىشنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ تۇرمۇشنىڭ ھەر بىر قاتلىمىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. كۆپىنچە ئەھۋالدا، كىشىلەردىنىي-ئېتىقادقا ئوخشاش مۇرەككەپ ۋە چىگىش بولغان سەۋەبلەردىن كەمسىتىشكە ئۇچرايدۇ.

كىشىلىك ھوقۇق ھۆججەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تېخىمۇ كۆپ كەمسىتىشكە قارشى تۇرۇشقا ئالاقىدار ئۇچۇرلارنى تور بەتتىكى تەربىيلەش ماتىرىياللىرىدىن تاپالايسىز.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ مەزمۇنى؛  ئاتا – ئانىلار ۋە بالىلار 

خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 18-ماددىسىدا ئاتا-ئانىلار ۋە بالىلارغا دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى توغرىسىدا ئالاھىدە ھوقۇق بېرىلگەن. ئاتا-ئانىلار ۋە قانۇنىي ۋەسىيلىرى بالىلىرىغا دىنىي ۋە ئەخلاق تەربىيەسى بېرىشكە ، شۇنداقلا ئائىلە تۇرمۇشىنى ئېتىقادىغا ئاساسەن تەشكىللەشكە ھوقۇقلۇق.

ئەمما كىشىلىك ھوقۇققا ئىگە چوڭلارلا ئەمەس! بالىلارنىڭمۇ دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقى بار – مەسىلەن ، دىنىي ۋە ئېتىقادىي جەمئىيىتىنىڭ ھاياتىنىڭ بىر قىسمى بولۇشى ۋە دىنىي بايراملارغا ياكى دۇئا-تىلاۋەتلەرگە قاتنىشىش ھوقۇقى بار.

بالىلارمۇ ئاتا-ئانىسىنىڭ ياكى ھامىيسىنىڭ ئارزۇسى بويىچە دىنىي تەلىم-تەربىيە ئېلىش ھوقۇقىغا ئىگە. ئۇلار ئاتا-ئانىسىنىڭ ئارزۇسىغا قارشى تۇرىدىغان دىنىي تەلىم-تەربىيەگە قاتنىشىشقا مەجبۇرلانماسلىقى كېرەك ، بالىلارنىڭ پىشىپ يېتىلىشىگە ئەگىشىپ ئۇلارنىڭ ئارزۇسى كۈنسېرى نەزەرگە ئېلىنىشى كېرەك.

بۇ ھوقۇقلارنىڭ دەپسەندە قىلىنغانلىقىغا ئائىت نۇرغۇن مىساللار بار. ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىدە ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۆتمۈشتىكى مىراسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە ، ھۆكۈمەتلەر جەمئىيەتنىڭ ھەر قايسى تەرەپلىرىنى كونترول قىلىشنى خالايدۇ. مەسىلەن ، تاجىكىستاندا 18 ياشتىن تۆۋەنلەر دەپنە مۇراسىمىدىن باشقا ، دىنىي ئىبادەت ياكى پائالىيەتلەرگە قاتنىشىشى قانۇنلۇق چەكلەنگەن. ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا دۆلەتلەردە، ھۆكۈمەتلەر مەسچىت ۋە خىرىستىيان چېركاۋلىرىغا بارغان ياكى يازلىق لاگېرغا ئوخشاش پائالىيەتلەرگە قاتناشقان ئوقۇش يېشىدىكى بالىلارنى سوراق ۋە پاراكەندە قىلغان، شۇنداقلا ئۇلارنى مەكتەپلەردە ئوچۇق-ئاشكارە ئەيىبلىگەن.

شۇڭا بەزى ھۆكۈمەتلەر بالىلارنىڭ دىنغا ئېتىقاد قىلىشىنى توسىدۇ. باشقا بەزى ھۆكۈمەتلەربولسا ئاز سانلىق مىللەت بالىلىرىنى كۆپ سانلىقلار ئېتىقاد قېلىدىغان دىنغا ئىشەندۈرۈشنى مەقسەت قىلغان دىنىي ئوقۇتۇشقا قاتنىشىشقا مەجبۇرلايدۇ. بۇ ئىش دۆلەتلەرنىڭ بالىلارنىڭ نەزەرىيە جەھەتتىنلا ئەمەس ، بەلكى ئەمەلىيەتتىمۇ دىنىي تەلىماتلاردىن كەچۈرۈم قىلىنىشىغا كاپالەتلىك قىلىش مەجبۇرىيىتى بارلىقىغا قارىماي تۇرۇپ يۈز بېرىدۇ.

تۈركىيەدە بولسا ، دىنىي مەدەنىيەت ۋە ئەخلاق دەرسلىكى ۋە دەرسلىك كىتابلار بەزى ئىسلاھاتلارغا قارىماي ، يەنىلا دىنىي ئوقۇتۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. يەھۇدىي ۋە خىرىستىيان ئوقۇغۇچىلىرى نەزەرىيە جەھەتتىن بۇ ئوقۇتۇشتىن كەچۈرۈم قىلىنغان بولسىمۇ ، ئەمما ئەمەلىيەتتە بۇ كەچۈرۈم قىلىشنى تەلەپ قىلىش قىيىن ياكى مۇمكىن ئەمەس. ئالېۋى ، باھاي ، ئاتېئىست ياكى ئاگنوتىك ئائىلىلەرنىڭ بالىلىرى ياكى ئۆز ئىختىيارى بىلەن بۇ دىنلارغا ئېتىقاد قېلغان ئوقۇغۇچىلار بۇ خىل دەرسلىكلەرگە قاتنىشىشقا مەجبۇر بولىدۇ. بۇ مىساللارنىڭ ھەممىسىدە ئاتا-ئانىلار ۋە بالىلارنىڭ ھوقۇقى دەخلى-تەرۇزغا ئۇچرىماقتا.

«بالىلار ھوقۇقى ئەھدىنامىسى» ماقۇللىنىشتىن ئىلگىرى ، خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇق قانۇنىدا بالىلارنىڭ ھوقۇقى ئالاھىدە مۇزاكىرە قىلىنمىغان ئىدى. ئەھدىنامە بۇنى ئۆزگەرتىپ ، بالىلارنى ھوقۇق ئىگىسى ،شۇنىڭدەك 14-ماددىدا ئۇلارنىڭ دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقى بار دەپ تەكىتلىدى.

14-ماددىدا بالىلارنىڭ ھەم مۇستەقىل ھەم ئاجىز بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇلارنىڭ دىن ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقىنى يۈرگۈزىشىدە ، ئاتا-ئانىلارنىڭ ياردىمىگە ۋە يېتەكلىشىگە موھتاج ، بولۇپمۇ دۆلەتنىڭ كاپالىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ كۆرسىتىلگەن.

ئەھدىنامىدە بارلىق ئىشلارغا يېتەكچىلىك قىلىش پرىنسىپى بالىلارنىڭ ئەڭ ياخشى مەنپەئىتنى چىقىش نۇقتىسى قىلىش كىرەك دەپ كۆرسىتىلگەن. ئۇ يەنە بالىلارنىڭ ئۆزىگە مۇناسىۋەتلىك بارلىق ئىشلاردا ئۆز كۆز قارىشىنى بايان قىلىش ھوقۇقى بارلىقىنى تەكىتلەيدۇ. قانداقلا بولمىسۇن، چوڭلار ، بولۇپمۇ ئاتا-ئانىلار ھەمىشە بۇ ئەڭ ياخشى مەنپەئەتنىڭ نېمە ئىكەنلىكى توغرىسىدا يەكۈن چىقىرىپ ، بالىلار ئۈچۈن سۆزلىشى كېرەك.

ئەمما ، بالىلار ۋە ئاتا-ئانىلارنىڭ قىزىقىشى بەزىدە ئوخشىمايدۇ. بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا ، بالىلارنىڭ دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقى ئاتا-ئانىلارنىڭ ئوخشاش ھوقۇقى بىلەن تەڭپۇڭلاشتۇرۇلۇشى كېرەك.

مەسىلەن ، بالىنىڭ قايسى ياشتا دىن ياكى ئېتىقاد ھەققىدە ۋە ياكى چېركاۋغا بىرىش ھەققىدە ئۆزى قارار چىقىرىش ھوقۇقى بار؟

«بالىلار ھوقۇقى ئەھدىنامىسى» غا ئاساسەن ، دىن ۋە ئېتىقاد مەسىلىسىدىكى ئاتا-ئانىلارنىڭ يۆنىلىشى بالىنىڭ يېتىلىش ئىقتىدارىغا ماس ھالدا مېڭىشى كېرەك. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا ، بالا قانچە چوڭ ۋە پىشىپ يېتىلگەن بولسا ، ئۇلاردا بولۇشقا تېگىشلىك ئەركىنلىك شۇنچە چوڭ بولىشى كېرەك.

قۇرامىغا يەتكەنلەرنىڭ خەلقئارالىق قانۇنىي ئۆلچىمى بولسا 18 ياش، ئەمما بالىلارنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىش دەۋرىدە قانچىلىك مۇستەققىللىق ۋە روھىي جەھەتتىن يېتىلىشىنى بەلگىلەش مەسىلىسدە مەدەنىيەت ۋە ئارقا كۆرۈنىش ئارىسدا نۇرغۇن ئوخشىماسلقلار مەۋجۈت.

ئوخشىمىغان دۆلەتلەرنىڭ قانۇن-نىزاملىرى ئوخشىمايدۇ. مەسىلەن ، شىۋىتسىيەدە ، 12 ياشتىن باشلاپ بالىلارنى ئۇلارنىڭ ئىرادىسىگە خىلاپلىق قىلىپ دىنىي جەمئىيەتنىڭ ئەزاسى قىلش چەكلەنگەن.

«بالىلار ھوقۇقى ئەھدىنامىسى»  ئاتا-ئانىلارنىڭ بالىلارنى قانداق تەربىيىلەيدىغانلىقى توغرىسىدا ئومۇمىي ئۆلچەم تۇرغۇزۇپ بەردى – دىن ۋە ئېتىقاد ئادىتى بالىنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا ياكى تەرەققىياتىغا زىيان يەتكۈزمەسلىكى كىرەك.

ئاتا-ئانىلارنىڭ دىن ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقى بىلەن بالىنىڭ ھوقۇقىغا قارشى مۇناسىۋەتلىك دېلولار ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ. ئەمما ، يەھۋا گۇۋاھچىلىرىنىڭ بالىلىرىنىڭ قان سېلىشنى توسۇش دېلوسى سوت مەھكىمىلىرىنىڭ ئاتا-ئانىلارنىڭ دىن ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقۇقىغا دەخلى-تەرۇز قىلغانلىقى ۋە بالىلارنىڭ ياشاش ھوقۇقىنى قوللايدىغانلىقىنىڭ بىر مىسالى بۇلالايدۇ.

خۇلاسىلەپ ئېيتقاندا ، بۇ فىلىمدە بىز ئاتا-ئانىلار ۋە بالىلارنىڭ ھوقۇقىنى كۆردۇق.

بالىلارنىڭ دىن ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىكى،شۇنىڭدەك ئاتا-ئانىلارنىڭ بالىلىرىنى ئېتىقادىغا ئاساسەن تەربىيىلەش ھوقۇقى بار. بۇنى بالىنىڭ يېتىلىشى بىلەن ماس قەدەمدە ئېلىپ بېرىش كېرەك ، دىن ياكى ئېتىقاد بىلەن شۇغۇللىنىش بالىنىڭ جىسمانىي ۋە روھىي ساغلاملىقىغا ياكى تەرەققىياتىغا زىيان يەتكۈزمەسلىكى كېرەك. دۆلەتلەرنىڭ بالىلارنىڭ دىنغا ئېتىقاد قىلىشىنى چەكلىشى ۋە ئاز سانلىق مىللەت بالىلىرىغا كۆپ سانلىقلار ئېتىقاد قېلىدىغان دىننى مەجبۇرلىشى يۇقارقى ھوقۇققا خىلاپلىق قىلىشنىڭ مىسالى بولالايدۇ.

سىز تور بەتتىكى تەربىيىلەش ماتېرىياللىرىدىن ئاتا-ئانىلار ۋە بالىلارنىڭ دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكى ، ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك كىشىلىك ھوقۇق ھۆججەتلىرىنىڭ تېكىستلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى تاپالايسىز.

سىنارىيە: ئېتىقاد ۋە دىنىي ئەركىنلىكنىڭ مەزمۇنلىرى— 

خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 18-ماددىسىدا، دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقوقىنىڭ قوغدالغىنىغا ئوخشاش، تەپەككۇر ۋە ۋىجدانىي ئەركىنلىكلىرىمۇ دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە  قوغدىلىنىدۇ دەپ بەلگىلەنگەن.

تەپەككۇر ۋە ۋىجدانىي ئەركىنلىك دېگەنلىك، سىزنىڭ ۋىجدانىڭىزغا ياكى دىنىي-ئېتىقادىڭىزغا خىلاپ كېلىدىغان ئىشلارنى قىلىشقا مەجبور بولغاندا رەت قىلىش ھوقوقى دېگەنلىك بولىدۇ. مىساللارنى تىلغا ئالساق، مەجبۇرىي ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەش، مەجبۇرىي قەسەم بېرىش، مەجبۇرىي قان سېلىش ياكى مەجبۇرىي كىلىنكىلىق ئوپېراتسىيەلەرگە قاتناشتۇرۇلۇش قاتارلىقلارنى رەت قىلىش ھوقوقىنى تەلەپ قىلىش بولىدۇ. ب د ت ماتېرىياللىرىدا تىلغا ئېلىنغان ۋىجدانىي قارشىلىق ئەركىنلىكىنىڭ بىردىنبىر كونكېرت ئېنىقلىمىسى بولسا مەجبۇرىي ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشنى رەت قىلىشتىنلا ئىبارەت بولۇپ، ياكى ب د ت غا قاراشلىق يىغىنلاردا ياكى دۇنيا ئۇنۋېرىسال كىشىلىك ھوقوق خىتابنامىسىدە تىلغا ئېلىنمىغان. ئەمما، ب د ت كىشىلىك ھوقوق كومېتېتىنىڭ ئۇنۋېرېسال باھا 22 دە تىلغا ئېلىنغان. يۇقارقىي دوكلات خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 18-ماددىسىنى قايسى خىل ئۇسۇلدا يۈرگۈزۈش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان كىشىلىك ھوقوق مۇتەخخەسىسلىرى تەرىپىدىن تەييارلانغان. مەزكۇر كومېتىت شۇنى خۇلاسىلايدۇكى، خەلقئارا پۇقرالار ۋە سىياسىي ھوقۇق ئەھدىنامىسىنىڭ 18-ماددىسى بىراۋنىڭ مەجبۇرىي ھالدا ھەربىي ۋەزىپە ئۆتىگەندە ئۆز دىني-ئېتىقادىغا مۇخالىپ ھالدا ئادەم ئۆلتۈرۈشكە مەجبۇرلىنىشىنى رەت قىلىش ھوقوقىنى قوغدايدۇ.
خېلى كۆپ ساندىكى دۆلەتلەر يۇقارقى ھوقوقنى ئېتراپ قىلىدۇ ھەم قوغدايدۇ.  شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا باشقا دۆلەتكە ۋەزىپە ئۆتەش ئۇسۇللىرى بىلەن ئالماشتۇرۇش ياكى  بولمىسا كەچۈرۈم قىلىش ئۇسۇللىرى بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئەمما بەزى ئۆز ۋىجدانىغا خىلاپ كېلىدىغان ياكى تىنچلىقپەرۋەرلەر يۇقارقىي ۋەزىپىلەرنى رەت قىلغاندا تۈرمىگە كىرىش ئەھۋاللىرىغا ئۇچرايدىغان دۆلەتلەر ھېلىھەم مەۋجۇت. مەسىلەن،  جېخوۋاخلار دەل مەزكۇر ۋەقەنىڭ يارقىن مىسالىدۇر. 2016-يىلى دېكابىر ئۆز ۋىجدانىيغا خىلاپ مەجبۇرىي ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشنى رەت قىلغان 389 جەنۇبىي كورىيەلىكلەر تۈرمە جازاسىغا ئۇچرىغان.
ب د ت كىشىلىك ھوقوق ئورگانلىرىغا ئاساسلانغاندا، مەجبۇرىي ھەربىي ۋەزىپىسىز  دۆلەتكە خىزمەت قىلىشنى تاللاش ھوقوقى ، ھېچقانداق كەمسىتىشكە ئۇچرىمىغان ئاساستا، ھەر قانداق ۋىجدانىي قارشىلىق بىلدۈرگۈچىلەرگە بېرىلىشى لازىم ھەمدە يۇقارقى ھوقوقىلىرى دەخلىي-تەرۇزغا ئۇچرىغان ھەر قانداق ۋىجدان ئىگىسى، مۇشۇ ھوقوقلار ھەم مۇشۇ ھوقوقلارنى قانداق قوغداش توغرىسىدىكى ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەندۈرۈلۈشى لازىم. ئەسكەرلىككە قاتناشقۇچىلار ھەم پىدائىيلار ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشتىن بۇرۇن ھەم ئۆتەش جەريانىدا قارشىلىق بىلدۈرەلەيدىغان بولۇشى لازىم.
مەجبۇرىي ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشنى رەت قىلىشتەك ۋىجدانىي ھوقوقتىن باشقا ۋىجدانىي ھوقوقلار خەلقئارا دۇنياسىدا ئېتراپ قىلىشقا ئېرىشمەكتە. داۋالاش سېستىمىسىنى مىسالغا ئالساق، بالا چۈشۈرۈشكە قارشى دوختۇر ياكى تۇغۇت دوختۇرلىرىنىڭ رەت قىلىش ھوقوقى دېگەندەك. بەزى دۆلەتلەردە، ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش ھوقوقى ئوخشاش جىنىسلىقلار مەسىلىسى بىلەن بىللە ئوتتۇرىغا قويۇلماقتا.
ئىنسانىي ھوقوقلارغا ئائىت قىيىن سوئاللار دائىم ئۇچرايدۇ. مەسىلەن ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش ھوقوقىي ئاياللار ھوقوقىي بىلەن توقۇنۇشۇپ قالغان ياكى كەمسىتىشكە قارشى قانۇن – نىزاملارنى بېكىتكەن چاغلاردا.

خەلقئارادا ھازىرغا قەدەر يۇقارقى ۋىجدانىي قارشىلىق ھوقوقىغا ئېنىق بىر قانۇنىي ئۆلچەم يوق بولۇپ، تالاش- تارتىش ئىچىدىكى مەسىلىلەرنىڭ بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
تۆۋەندىكىلەر بولسا بىز دائىم ئۇچرىتىدىغان دەتالاشلار؛
بەزىلەر دەيدۇكى ۋىجدانىي قارشىلىق ھوقوقى بولسا چەكلىمىگە ئۇچرىمايدىغان دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىك ھوقوقى بولۇشتەك مۇتلەق ھوقوقلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار بايان قىلىدۇكى، ۋىجدانىي ئەخلاقىغا ئەگىشىش ھېچقانداق جازا ياكى بەدەل تۆلەشكە ئۇچرىماسلىقى لازىم. ئاخىرىقى ھېسابتا، مۇئىمىن تىنچلىقپەرۋەر بولۇش ياكى ئەسكەر بولۇش مۇمكىن بولماي قالىدۇ. نەتىجىدە، تىنچلىقپەرۋەرلەرنى ئەسكەر بولۇشقا مەجبۇرلاش ئۇلارنىڭ ئەسلى بار بولغان دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكى بولۇشتەك مۇتلەق ھوقوقلىرىغا دەخلى-تەرۇز قىلغانلىق بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.

بەزى كىشىلەر يۇقارقى ھوقوقنى مۇتلەق ھوقوق دەپ قارىمايدۇ، بەلكى كونكېرت ئەھۋالغا قاراپ بېكىتىش كېرەك دېگەن قاراشتا. ئۇلارنىڭ قارىشىچە ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەۋاتقانلار، مەھبۇسلار ۋە باشقا ئامالسىز قالغانلار ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش ھوقوقىغا خىلاپلىق قىلىشقا مەجبۇرلانماسلىقى كېرەك. ئەمما ئۆزى خالاپ خىزمەت ئىلتىماس قىلغان ھەم ئايرىلىش ئەركىن بولغان كىشىلەر ئۆزىنىڭ خىزمەتكە ياللىغۇچىلارغا ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش ھوقوقىنى ئۆزلۈكىدىنلا  تەڭشەشنى ئۈمىد قىلماسلىقى لازىم. يەنە بىر مەنىدىن ئېيتقاندا، ۋىجدانىغا قاراپ ئىش قىلىش ئۇسۇلىنى تاللاش بەلكىم بەدەل تۆلەشنى كەلتۈرۈشى مۇمكىن.

يەنە بەزىلەر دەيدۇكى، ۋىجدانىي قارشىلىق بولسا بىر ھەرىكەت بولۇپ، ۋىجدان، دىنىي-ئېتىقادنىڭ بىر ئىپادىسى. ئىپادىلىرى بەلكىم چەكلىمىلىك بولۇشى مۇمكىن، ئەمما پەقەت باشقىلارنىڭ ئەركىنلىكى، ئاممىۋى سەھىيە، تەرتىپ ۋە ئەخلاق ئەركىنلىكلىرىنى قوغدىغان ۋاقىتلاردىلا شۇ خىل چەكلىمىگە ئۇچرىشى مۇمكىن. ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشكە ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش مۇناسىۋىتىدە شۇنىسى مۇھىمكى، دۆلەت بىخەتەرلىكى دىنىي- ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى چەكلەيدىغان قانۇنلۇق ئۆلچەم ئەمەس.

قانۇنىي مۇتەخەسسىسلەر يۇقارقىي بايانلارنىڭ ھېچقايسىسىنى توغرا دەپ قارىمايدۇ.

يىغىنچاقلىغاندا، بىز بۇ فىلىمدە ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىشقا نەزەر سالدۇق. ۋىجدانىي قارشىلىق قىلىش ھوقوقى بولسا بىراۋ مەجبۇرىي ھالدا قىلىشقا سورالغان ئىشنى قىلىشنى رەت قىلىشتىن ئىبارەت. ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەشنى رەت قىلىش ھوقوقىي بولسا خەلقئارالىق قانۇندا قوغدىلىدىغان ھوقوق بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. نۇرغۇن دۆلەتلەر ئوخشىمىغان يوسۇندا ۋىجدانىي ھوقوق قارشىلىق قىلىش ھوقوقىنى دۆلەت سەۋىيىسىدە ئېتراپ قىلىدۇ. ھالبۇكى، يۇقارقىي ھوقوقلار تالاش-تارتىش ئىچىدە ھەمدە يۇقارقىي مەزمونلاردا خەلقئەرادا تولۇق قانۇن تۇرغۇزۇلمىغان.

تۆۋەندىكى تور بەتتتىكى تەربىيە ماتېرىياللىرىدىن ئىنسانىي ھوقوق، ۋىجدانىي قارشىلىق ھوقوقلىرىغا ئائىت تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلار، تېكىستلىق ھۆججەتلەرنى تاپالايسىز.

دىنى ۋە ئېتىقادى ئەركىنلىكىنىڭ چەكلىمىسى

سىز خەۋەرلەرنى كۆرۈش ئارقىلىق  ياكى ئۆزىڭىزنىڭ ھايات كەچۈرمىشلىرىڭىزدىن شۇنى بىلەلەيسىز ، نۇرغۇن ھۆكۈمەتلەر دىن ياكى ئېتىقاد ئەركىنلىكىگە چەك قويىدۇ. ئۇلار دىننى نامايەن قىلىشنى مەلۇم سەۋەپلەر بىلەن چەكلىشى كېرەكلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ئۇنداقتا چەكلىمىلەرنىڭ قاچان يوللۇق ۋە دۇرۇس بولىدىغانلىقىنى ، قاچان ئۇنداق بولمايدىغانلىقىنى قانداق بىلەلەيمىز؟

خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇق قانۇنىدا دىن ياكى ئېتىقادقا ئىشىنىش، تاللاش ، ئۆزگەرتىش ياكى ئايرىلىش ھوقۇقىنىڭ مۇتلەق بولۇشى، ئۇ ھەرگىز چەكلىنىپ قالماسلىقى كېرەك دەپ كۆرستىلگەن. يەنە بىر تەرەپتىن دىن ياكى ئېتىقادنى ئىپادە قىلىش ھوقۇقى چەكلىنىشى مۇمكىن ، ئەمما پەقەت تۆۋەندىكى تۆت قائىدىگە ئەمەل قىلغان ئاساستا بولۇشى كېرەك.

1. ھەرقانداق چەكلىمىلەر قانۇندا بەلگىلىنىشى كېرەك.

بۇنىڭدىكى مەقسەت دۆلەتنىڭ ، ساقچىلارنىڭ ۋە سوتلارنىڭ ئۇلارنىڭ مۆلچەرلىگىلى بولمايدىغان ياكى تۇراقسىز ھەركەتلەرنى قىلىشىنى توسۇش.

2.چەكلىمىلەر ئاممىۋى بىخەتەرلىك ، ئاممىۋى تەرتىپ ، ساغلاملىق ياكى ئەخلاق ياكى باشقىلارنىڭ ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى قوغداش ئۈچۈن زۆرۈر بولۇشى كېرەك.

بۇ ناھايىتى مۇھىم. چۈنكى باشقا كىشىلەرنى قوغداش زۆرۈر بولغانلىقى ئۈچۈن چەكلىمە قويۇش مەسىلىنىڭ قايسىسىنىڭ تېخىمۇ زۆرۈر ئىكەنلىكىگە قارتا بەلگىلىنىشى كىرەك.

3. چەكلىمىلەر كەمسىتىش خاراكتىرىگە ئىگە بولماسلىقى كېرەك.

4. ھەر قانداق چەكلىمە چوقۇم كەلتۈرۈپ چىقارغان مەسىلىگە ماس ھالدا ئىپادىلىنىشى كېرەك.

بۇ قائىدىلەر ھەقىقەتەن مۇھىم. ئۇلار بولمىسا ، ھۆكۈمەتلەر ئۆزلىرى ياقتۇرمايدىغان ھەرقانداق بىر گۇرۇپپا ياكى ئشلارنى چەكلىيەلەيدۇ. چەكلىمىلەر دۆلەت كونترول قىلىدىغان قورال ئەمەس ،پەقەت چەكلىمىلەرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى چارە بولۇشىنى مەقسەت قىلىدۇ.

بىز تۆۋەندىكى ئويدۇرۇلغان مىسال ئارقىلىق قائىدىنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرەيلى.

بەش خىل ئوخشىمىغان دىنىي گۇرۇپپا بولغان شەھەرنى تەسەۋۋۇر قىلىپ بېقىڭ. ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ دۇئا – تىلاۋەت سورۇنلىرى بار ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى مەلۇم مىقداردا شاۋقۇن چىقىرىدۇ ، قوشنىلار بۇخىل ئەھۋاللارنى ياقتۇرمايدۇ! ئەمما ساقچىلار پەقەت بىر كىچىك ، ئالقىشقا ئېرىشەلمىگەن گۇرۇپپا توغرىسىدىكى ئەرزلەرنى تاپشۇرۇۋالىدۇ…..

يۇقىرى دەرىجىدىكى شاۋقۇن سالامەتلىككە پايدىسىز ، ئاممىۋى ساغلاملىق بولسا چەكلىمىنىڭ قانۇنلۇق ئاساسى. ئۇنداقتا يەرلىك ھۆكۈمەت نېمە قىلىشى كېرەك؟ جامائەت ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن قايسى خىل بەلگىلىمىلەر زۆرۈر ، كەمسىتىش خاراكتىرىگە ئىگە بولمىغان ۋە ماسلاشقان بولۇشى كېرەك.

بۇ خىل ئەھۋالدا ، بارلىق ئاممىۋى ئۇچرىششلاردا رۇخسەت قىلىنغان ئاۋاز مىقدارىنى تەڭشەيدىغان ئومۇمىي بىر قانۇن بولسا مۇۋاپىق بولىدۇ. بۇ قانۇن بارلىق دىنىي گۇرۇپپىلارغا ۋە باشقىلارغا باراۋەر قوللىنىلىشى كېرەك. ئەگەر ھەرقانداق گۇرۇپپا رۇخسەت قىلىنغان ئاۋاز مىقدارىدىن ئېشىپ كەتسە ، ئۇلاردىن ئاۋازىنى پەسەيتىشىنى ياكى جەرىمانە تۆلەشنى تەلەپ قىلىش مۇۋاپىق بولىدۇ. پۈتۈنلەي ئاۋاز چىقارماسلىقنى تەلەپ قىلىش ياكى ئۇلارنىڭ ئۇچرىششىنى چەكلەش مۇۋاپىق ئەمەس!

ساقچىلار ئالقىشقا ئېرىشەلمىگەن گۇرۇپپا ھەققىدە ئەرزلەرنى تاپشۇرۇۋالغان تەقدىردىمۇ ، قانۇننى باراۋەر ئىجرا قىلىشى كېرەك.

يۇقارقىسى بولسا بىر قەدەر كىچىك ، ئاددىي مىسال.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ زور دەخلى-تەرۇزغا ئۇچرىغانلىقىغا قارايدىغان بولساق ، ئادەتتە يۇقارقى قائىدىلەرنىڭ نەزەردىن ساقىت قىلىنغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش ئاسان ، چۈنكى يولغا قۇيۇلغان چەكلىمىلەر زۆرۈر بولمىغان، كەمسىتىش خاراكتىرىگە ئىگە ياكى ماسلاشمىغان بولىدۇ.

بەزى دۆلەتلەر دىنىي پائالىيەتلەر ئۈچۈن تىزىمغا ئېلىنغان بىنالارنىڭ سىرتىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان بارلىق دىنىي پائالىيەتلەرنى چەكلەيدۇ. بۇنداق قىلغانلىق ئۆيىڭىزدە كەچلىك تاماق يىيىشتىن بۇرۇن مېھمانلار بىلەن مىننەتدارلىق دۇئاسىنى ئوقۇشنى قانۇنسىز قىلىدۇ! بۇ چەكلىمە ئېنىقكى قانۇنلۇق ئەمەس!

ئەمما نۇرغۇن تالاش-تارتىشتا قالغان مىساللار بار. فرانسىيەنىڭ بىر شەھەر باشلىقى بۇركىننى (يەنى يۈز ۋە پۇتتىن باشقا ھەممە يەرنى يىپىپ تۇرىدىغان سۇ ئۈزۈش كىيىمىنى) چەكلىشى توغرىمۇ؟  ۋە ياكى ھىندىستاننىڭ بەزى جايلىرىدىكى دائىرىلەرنىڭ باشقىلارغا ئېتىقادىڭىزنى سۆزلەپ بېرىش ھوقۇقىڭىزنى چەكلەپ قويىشى توغرىمۇ؟

بۇ دوكىلاتتا بىز سوتنىڭ چەكلىمىلەرنىڭ قانۇنلۇق ياكى ئەمەسلىكىنى ئېنىقلاش ئۈچۈن سوراشقا تېگىشلىك يەتتە سوئالنى كۆرۈپ ئۆتىمىز ،بۇ سىزنىڭ سىز يولۇققان چەكلىمىلەرنى باھالىشىڭىزغا ياردىمى تېگىشىنى ئۈمىد قىلىمىز.

دۆلەت چەكلىمىلەرنى قويغاندا ، بىرىنچى بولۇپ سورايدىغان سوئال بولسا چەكلىمىنىڭ دىن ۋە  ئېتىقادقا ئىشىنىش ياكى قوبۇل قىلىشتەك مۇتلەق ھوقۇقىغا دەخلى-تەرۇز قىلىش-قىلماسلىق ياكى ئۇنى نامايەن قىلىش ھوقۇقى بار-يوقلۇقى بولىدۇ.

ئەگەر مۇتلەق ھوقۇق چەكلەنگەن بولسا ، دۆلەتنىڭ ھەرىكىتى قانۇنلۇق بولمايدۇ. ئەمما نامايەن قىلىش چەكلەنگەن بولسا ،بىز كېيىنكى سوئالىمىزغا ئۆتىمىز.

بىرخىل پائالىيەت دىن ۋە ئېتىقادنىڭ نامايەن بولۇشى بىلەن چەكلىنەمدۇ ۋەياكى پەقەت پائالىيەتنىڭ نامايەن بولۇشى بىلەنمۇ؟

بىزنىڭ قىلىدىغان ئىشلىرىمىز دائىم ئېتىقادىمىز تەرىپىدىن يېتەكلىنىدۇ. ئەمما بىزنىڭ قىلغان ھەر بىر ئىشىمىز دىن ۋە ئېتىقادنىڭ قوغدىلىدىغان نامايەندىسى ئەمەس. بەزىلەر ئۆزلىرىنىڭ ئىپادىلەش ھوقۇقىنىڭ چەكلەنگەنلىكىدىن شىكايەت قىلغاندا ، سوت مەھكىمىسى مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتنىڭ دىن ۋە ئېتىقادنىڭ نامايەندىسى ياكى ئەمەسلىكىنى قارار قىلىشتىن باشلايدۇ. ئۇلار بۇنى پائالىيەت بىلەن ئېتىقادنىڭ باغلىنىشىغا قاراپ ، ئۇلارنىڭ يېقىن مۇناسىۋىتى بار-يوقلۇقىنى تەكشۈرىدۇ.

بەزىدە بۇنى بىكىتش ئاسان. چېركاۋغا بېرىش خىرىستىيان دىنى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق ، روزا تۇتۇش بولسا ئىسلام دىنى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق.

بىراق بۇ ھەمىشە ئۇنداق ئاسان ئەمەس. مەلۇم بىر خىرىستىيان ئۈچۈن كرېست تاقاش مۇھىم ئەمەس؛يەنە باشقا بىرى ئۈچۈن ئېيتقاندا ، بۇ دىنىي كىملىكنىڭ چوڭقۇر ئىپادىلىنىشى. مۇسۇلمان ئاياللارنىڭ باش كىيمىگە بولغان ئەقىدىسمۇ ئوخشىمايدۇ.

قايسى ئەقىدىنىڭ توغرىلىقىنى بەلگىلەش سوتنىڭ ۋەزىپىسى ئەمەس. سوتنىڭ دىننىڭ نامايەن قىلىنىشىنى بەلگىلەشتە، بەزى ئىلاھىيەت چۈشەنچىلىرىنى باشقا ئىلاھىيەت چۈشەنچىلىرىدىن ئەۋزەل ئورۇنغا قويشتەك دىنىي تەلىماتقا ھۆكۈم چىقىرىش خەۋىپىگە دۇچ كېلىدۇ. كىشىلىك ھوقۇق شەخسلەر تەرىپىدىن تۇتۇلىدۇ ، شۇڭا سوت مەھكىمىسى دىنىي تەلىماتىنىڭ ئورنىغا قارىغاندا مۇناسىۋەتلىك كىشىنىڭ ئېتىقادىغا بارغانسېرى ئېتىبار بىلەن قارايدۇ ، ھەمدە ئەگەر ئۇ كىشى پائالىيەتنى دىنىي نامايەندە دەپ قارىسا ، ئۇنداقتا ئۇلار ئۈچۈن شۇنداق بولىدۇ!

بىز قوغدىلىدىغان دىنىي نامايەندىنىڭ چەكلەنگەنلىكىنى جەزىملەشتۈرگەندىن كېيىن ، چەكلىمىنىڭ قانۇندا بەلگىلەنگەن بەلگىلەنمىگەنلىكىنى تەكشۈرۈشىمىز لازىم.

چەكلىمىنى باشقۇرىدىغان يازما قانۇنى ، دېلو قانۇنى ياكى ئۆرپ-ئادەت قانۇنى بارمۇ؟ ياكى ئۇ ھېچقانداق قانۇنىي ئاساسسىز ئەمەلدارلار تەرىپىدىن بىكىتىلەمدۇ؟ ئەگەر چەكلىمىلەرنىڭ قانۇنىي ئاساسى بولمىسا ، ئۇلار قانۇنلۇق بولمايدۇ.

كېيىنكى قەدەمدە بولسا چەكلىمىنىڭ قانۇنى ئاساسىنى قوغداشنىڭ زۆرۈر ياكى ئەمەسلىكىنى باھالاپ چىقىش. بۇنىڭغا جاۋاب بىرىش ئۈچۈن ، بىز ئالدى بىلەن ئەمەلىيەتنىڭ چەكلىنىشى بىلەن قانۇنى ئاساسنىڭ بىرى ئوتتۇرىسىدا بىۋاسىتە باغلىنىش بار-يوقلۇقىنى تەكشۈرۈپ ، چەكلەشنىڭ زۆرۈر ياكى ئەمەسلىكىنى تەكشۈرۈشىمىز كېرەك. بۇ سوئاللارنىڭ ھەر بىرىنى ئۆز نۆۋىتىدە كۆرۈپ باقايلى.

خەلقئارا قانۇنغا ئاساسەن ، دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى چەكلەشنىڭ بىردىنبىر قانۇنلۇق ئاساسى بولسا ئاممىۋى بىخەتەرلىك ، ئاممىۋى تەرتىپ ، باشقىلارنىڭ ساغلاملىقى ياكى ئەخلاقى ياكى ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى قوغداش بولىدۇ.

ئۇنداقتا پائالىيەتنىڭ چەكلىنىشى بۇ ئاساسلارغا قانداق تەھدىد ئېلىپ كېلىدۇ؟ ھەمدە بۇنىڭ دەلىلى بارمۇ؟

دۆلەت ئەمەلىيەتنىڭ چەكلىنىشى بىلەن بۇ قانۇنى ئاساسلارنىڭ بىۋاسىتە باغلىنىشىنىڭ بارلىقىنى ئىسپاتلىشى كېرەك.

ھىندى دىنى تەبىقە سىستېمىسى كىشىلەرنى يۇقىرى ۋە تۆۋەن تەبىقە ۋە تەبىقىسىز دەپ گۇرۇپپىلارغا ئايرىيدۇ. تەبىقىسىز گۇرۇپپىلار كەڭ كۆلەمدە كەمسىتىش، ئىجتىمائىي ۋە ئىقتىسادىي ئورنى تۆۋەن بولۇشتەك ئەھۋاللارغا دۇچ كەلمەكتە. ھەتتا بەزى بۇتخانىلار ئىلگىرى تەبىقىسىز ھىندىلارنىڭ كىرىشىنى چەكلىگەن. ھىندىستان 1949-يىلى تەبىقە سىستېمىسىنى ئەمەلدىن قالدۇردى ، بۇتخانىلارنىڭ ئەمدى تەبىقىسىز ھىندىلارنىڭ كىرىشىنى چەكلىشىگە يول قويۇلمايدۇ. بۇ چەكلىمە سىناقتىن ئۆتتى، يەنى تەبىقە كەمسىتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلەن باشقىلارنىڭ ھوقۇقى ۋە ئەركىنلىكىنى قوغداش ئوتتۇرىسىدا ئېنىق ، بىۋاسىتە باغلىنىش بار.

بىراق بارلىق چەكلىمىلەرنىڭ بۇنداق ئېنىق باغلىنىشى بولمايدۇ ، بەزىدە ھۆكۈمەتلەر قانۇنى ئاساسنى خاتا ئوتتۇرىغا قويىدۇ ياكى قالايمىقان ئىشلىتىدۇ.

دىن ۋە ئېتىقاد ئەركىنلىكىنىڭ چەكلىمىسى ھەمىشە ئاممىۋى تەرتىپ بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. ئاممىۋى تەرتىپ قانۇنى تەھدىد قىلىش ، ھۇجۇم قىلىش ، زوراۋانلىققا قۇتراتقۇلۇق قىلىش ۋە بەزىدە كۇپۇرلۇق قىلىش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نۇرغۇن ئىشلارنى تەڭشەيدۇ.

دىن ۋە ئېتىقادنى نامايەن قىلىش ئەركىنلىكى جەزمەن ئۆزىڭىزنىڭ راست دەپ قارىغانلىرىڭىزنى ئېيتىش ھوقۇقىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئېنىقكى ئېتىقاد تىنچ يول بىلەن ۋەياكى زوراۋانلىققا قۇتراتقۇلۇق قىلىش يولى بىلەن نامايەن بولىدۇ. كىشىنى ئەپسۇسلاندۇرىدىغىنى شۇكى ، بەزى كىشىلەر ئۆزىنىڭ ئېتىقادىدىن باشقا ئېتىقادنىڭ تىنچ ئىپادىلىنىشىدىن رەنجىيدۇ ، ئۇلاربۇنىڭغا زوراۋانلىق بىلەن جاۋاب قايتۇرىدۇ.

بەزى دۆلەتلەر بەزى ئېتىقادلارنىڭ تىنچ ئىپادىلىنىشىنى چەكلەيدۇ ، ھەمدە بۇنداق قىلىشنىڭ توپىلاڭچىلارنىڭ زوراۋانلىق تۇغدۇرۇش خەۋپى بارلىقى سەۋەبىدىن قانۇنلۇق ئاممىۋى تەرتىپ ئاساسى بارلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ھىندونېزىيە مۇشۇ ئاساستا ئەھمەدى ياكى ئاتېئىزىم ئېتىقادىنىڭ ئاشكارا ئىپادىلىنىشىنى چەكلىدى. نەتىجىدە ، جىنايەتچىلەر ھۇجۇم قىلىش جىنايىتى بىلەن ئەيىبلىنىشنىڭ ئورنىغا، زوراۋانلىقنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغۇچىلار بەزىدە كۇپۇرلۇق قىلىش ياكى قۇتراتقۇلۇق قىلىش بىلەن ئەيىبلىنىدۇ.

بۇنىڭغا ئوخشاش قانۇنلار زوراۋانلىقنى تۈگىتەلمەيدۇ. ئەكسىچە، ”خاتا ” ئېتىقادلىق كىشىلەر جازالىنىشقا ھەقلىق دىگەن قاراشنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋىتىدۇ.

يەنە بىر مۇرەككەپ قوللىنىشچان ئاساس بولسا ئ‍ىجتىمائىي ئەخلاقتۇر. ھەر كىمنىڭ ئىجتىمائىي ئەخلاقى ئوخشاش بولامدۇ؟  كىمنىڭ ئەخلاقى ئەڭ ۋەكىل خاراكتىرلىك؟ بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ مۇتەخەسىسلىرىنىڭ دىيىشىچە ئىجتىمائىي ئەخلاقنىڭ ئېنىقلىمىسى جەزمەن ”كۆپلىگەن ئىجتىمائىي، پەلسەپىۋىي ھەم دىنىي ئۆرپ-ئادەتلەر”دىن كەلگەن بولىدۇ. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، كۆپلىگەن كىشىنىڭ ئەخلاق ئ‍ۆلچىمىنى نوقۇل ھالدا ئ‍ۆلچەم قىلىپ بىكىتىشكە بولمايدۇ.

دۆلەت مەخپىيىتى كىشىنىڭ دىنىي-ئېتىقادىي ئەركىنلىكىنى چەكلەشتىكى يوللۇق ئاساس ئەمەسلىكى سىزگە ناتونۇش بولمىسا كېرەك.

بەزى ھۆكۈمەتلەر بەلگىلىك گورۇپپىلارنى ، بولۇپمۇ دۈشمەن دۆلەتلەر بىلەن ئوخشاش دىندا بولغان گورۇپپىلارنى دۆلەت مەخپىيەتلىكىگە خەۋپ دەپ غەيرىيلەشتۈرىدۇ. كېلىشىم يازغۇچىلار جامائەت ساغلاملىقى، بىخەتەرلىك ۋە تەرتىپلەر چەكلىمە ئۈچۈن يىتەرلىك، دۆلەت بىخەتەرلىكىنى بۇنىڭغا قوشۇۋېلىش بولسا  دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى ئەڭ ئىھتىياجلىك بولغان چاغدا كارغا كەلمەس قىلىپ قويۇش خەۋىپىنى ئىلىپ كىلىشى مۇمكىن دىگەن ئورتاقلىق قاراشقا كەلگەن.

شۇڭا بىز شۇنى ئېيتالايمىزكى، ھۆكۈمەت چەكلىك ئىجرائىيەتنىڭ قانۇنىي ئاساسقا قانداق تەھدىت ئىلىپ كىلىدىغانلىقىنى ئىپادىلەش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ بىۋاستە ھالقا ئىكەنلىكىنى نامايەن قىلىشى زۆرۈر. بىز يەنە قانۇنىي ئاساسلارنىڭ توغرا شەرھىيلىنىشى ھەم توغرا قوللىنىشىنىڭ مۇھىملىقىنى ھىس قىلدۇق.

سۇئالىمىزنىڭ ئىككىنچى قىسمى بولغان چەكلىمە زۆرۈرىيەتمۇ؟دىگەنگە نىسبەتەن،سىياسىي ۋە كوللىكتىپ مەنپەئەتى ئۈچۈن ئۇنچە مۇھىم ئەمەس ئەمما زۆرۈرىيەت.

ھۆكۈمەت ئۆزى نىشانلىغان چەكلىمە بىلەن دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكى ئارىسىدا بىۋاستە ھالقابارلىقىنى ئىسپاتلىدى نامايەن قىلدى دەيلى.

شۇ تەھدىت چەكلىمىنى ئىجرا قىلىشتا يىتەرلىك دەرىجىدە ئېغىرمۇ؟                                                                                                                     كۆزلەنگەن شۇ چەكلىمە باشقىلارنىڭ ھوقۇقىنى قوغداشتا ئۆنۈملۈك رول ئوينىيالامدۇ؟                                                                                ھوقۇقنى چەكلەشتىن سىرت مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ باشقا ئۇسۇللىرى يوقمۇ؟

ئەگەر  مەسىلە يېتەرلىك دەرىجىدە ئېغىر بولمىسا، ئەگەر كۆزلەنگەن چەكلىمە مەسىلىنى ھەل قىلالمىسا ياكى ئەگەر مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ چەكلەشتىن سىرت باشقا ئۈنۈمى بار بولسا بۇ چەكلىمە زۆرۈر ئەمەس.

جۇڭگو ھۆكۈمىتى كىشىلەر زىچ توپلىشىدىغان بۇددا تەربىيلەش مەركىزىدە ساغلاملىق ۋە بىخەتەرلىك خەۋىپى بارلىقىنى قەيت قىلىدۇ.ساغلاملىق ۋە بىخەتەرلىك بولسا قانۇنىي ئاساس. بۇنىڭ ھەل قىلىش ئۇسۇلىنىڭ بىرى بولسا شۇ تەربىيلەش مەركىزىنى كېڭەيتىش ۋە ياساپ ئۆزگەرتىش. بۇ ئۇسۇل ھوقۇقنى چەكلىمەيدۇ. ئەكسىچە، ھۆكۈمەت پۈتۈن دائىرىنى ۋەيران قىلغان ھەمدە مىڭ راھىپنى ھەيدىۋەتكەن. بۇ زۆرۈر ئەمەس.

ئەلۋەتتە، بەزى چەكلىمىلەر زۆرۈرىيەت. خەلقئارا بىلەشكەن ئەھدى تەشكىلاتى ئېنىق قىلىپ،دەسلىپىنى قىلىش ۋە قىزلىق خەتنىسىنى قىلىشقا ئوخشاش بەزى زىيانلىق ئ‍ۆرپ-ئادەتلەر چەكلىنىشى زۆرۈر دەپ بەلگىلىگەن.

ئېنىقكى، بەزى مىساللار روشەن ئەمەس. ئەمما چەكلىمىنى ئىسپاتلاشتىكى بېسىم  دېگەنلىك دۆلەتكە يالغانچىلىق قىلىش دېگەنلىك بولۇپ قالىدۇ.

دۆلەت قانۇنىي ئۆلچەم تۇرغۇزغاندا ھەمدە چەكلىمىلەرگە ئېھتىياجلىق بولغان چاغدا، مەزكۇر چەكلىمىنىڭ پەرقلىقمۇ ياكى ئەمەسمۇ شۇنى ئېنىق قىلىۋېتىشىمىز لازىم.

بەلكىم سىز قانۇن، سىياسەت ۋە ئەمەلىيلەشتۈرۈشلەردە پەرقلەرنى كۆرۈش ئاسانغۇ دەپ قارىشىڭىز مۇمكىن. مەسىلەن، ئۇلار بەزى كىشىلەرگە روشەن ئىشلىتىپ يەنە بەزىلەرگە قىلمىغاندا. بۇ دەل چەكلەنگەن ئوچۇق ئاشكارا كەمسىتىشتۇر.

ئەمما بەزىدە ھەممە كىشىلەر ئۈچۈن چىقىرىلغان قانۇنلار بەزى كىشىلەرگە زور ئۆنۈم بېرىپ يەنە بىر قىسىم كىشىلەرگە قىلچە ئۆنۈم بەرمەيدۇ. بۇ دەل بىز دەۋاتقان ۋاستىلىك كەمسىتىشتۇر.

ئەمىسە بىز ئۆزىمىزنىڭ غايىۋى شەھىرى ھەمدە ۋاراڭ-چۇرۇڭغا تولغان ئىبادەت ئورۇنلىرىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرەيلى. كېڭەش يېڭى بىر قانۇن چىقىرىپ ئاممىسى پائالىيەتلەردە تۆۋەن ئاۋاز قىلىشنى، دىنىي ئۇيۇشۇشلاردا ياڭراتقۇلارنىڭ، كانايلارنىڭ ئاۋازلىرىنى تەڭشەشنى ئوتتۇرىغا قويدى دەيلى. ئەمما، چېركاۋلارنىڭ قوڭغۇراقلىرى بەك چىڭ بولۇپ ئۇلارنىڭ ئاۋازلىرىنى بوش قىلغىلى بولمايدۇ. مەزكۇر چېركاۋلار ئەنئەنىۋى ئادەتلىرىدىن ۋاز كېچىشى مەجبۇرى بولۇپ قالىدۇ، ئەمما باشقا ساھەلەر ئانچە تەسىرگە ئۇچرىمايدۇ.

بۇ بولسا ۋاستىلىك كەمسىتىشتۇر.

ۋاستىلىك كەمسىتىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاممىۋى قانۇن مىساللىرى نۇرغۇن.

نۇرغۇن دۆلەتلەر ياندا پىچاق ئېلىپ يۈرۈشنى چەكلىگەن. بۇنداق قانۇن شەيخلەردىن باشقا دىندىكىلەرگە ھېچقانداق تەسىر ئېلىپ كەلمەيدۇ. شەيخلەر ئادەتتە مايكىسىنىڭ ئىچىدە  مۇراسىم پىچاق ۋە غىلاپ ئېلىپ يۈرۈشى شەرت. دېمەك، مەزكۇر قانۇن شەيخلەرنىڭ دىني-ئېتىقاد ئەھكاملىرىغا ئەمەل قىلىشىنى چەكلىمىگە ئۇچراتتى.

يەنە بەزى دۆلەتلەردە يېڭى بىنا قۇرۇش ئۈچۈن ئەتراپتىكى قوشنا ئۆيدىكى ئۆي ئىگىلىرىنىڭ رۇخسىتىنى ئېلىش زۆرۈر. ئەمما بەزى قوشنىلار بىر تەرەپلىمىلىك بىلەن ھۆكۈم قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئەنئەنىۋى گۇرۇپتىكىلەر كىچىكرەك، زامانىۋى گۇرۇپپىلارغا قارىغاندا ئاسانلىقچە بىنا سېلىش رۇخسىتىنى ئالالايدۇ.

سىياسەت ۋە ئەمەلىيلەشتۈرۈش بەزى مەسىلىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەگەر مەلۇم بىر ئۇنۋېرېستىت ھەر شەنبە كۈنى ئىمتىھان ئورۇنلاشتۇرسا، يەھۇدىيلار زىيان تارتىپ قالىدۇ. ئاز سانلىق دىنىي گۇرۇپپىسىدىكىلەر دائىم كۆپ سانلىق دىنىي گۇرۇپپىدىكىلەر ئۆز دىنىي قانۇنلىرىغا ئاساسەن دەم ئېلىش ئالغاندا، ئۆزلىرىنىڭ دىنىي قائىدىلىرىگە ئاساسەن ئارام ئالماستىن بەلكى كۆپ سانلىق دىنىي گۇرۇپپىدىكىلەرنىڭ قائىدىسىگە بويسۇنۇپ ئارام ئېلىشقا مەجبۇرىي بولىدۇ.

بىۋاستە كەمسىتىش ھەر دائىم چەكلەنگەن. سوتلار چوقۇم ۋاستىلىك كەمسىتىشلەرنى ئەمەلىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش سۈپىتىدە مۇئامىلە قىلىشى لازىم. ھەر زامان ھەل قىلىش چارىسىنى تاپقىلى بولىدۇ. مەسىلەن، بىزنىڭ غايىۋى شەھىرىمىزدە، كېڭەش كونسۇلى ھەر شەنبە كۈنى، دىنىي بايراملاردا شەھەر قوڭغۇراقلىرىنى چېلىش ئالاھىدە ئىمتىيازىنى يولغا قويالايدۇ.

شېۋىتسىيەدە، ئۇنۋېرېستېت ئىمتىھانلىرى پەقەت شەنبە كۈنلىرىلا ئېلىناتتى، لېكىن ھازىر جۈمە كۈنىمۇ ئېلىنىدۇ. خىزمەت ئورۇنلىرىدىمۇ مۇسۇلمان ئاياللىرىنىڭ باش كىيىملىرىگە ئوخشاش كەڭچىلىكلەر بارلىقققا كېلىۋاتىدۇ.

ئەمما سوتلار مەزكۇر مىساللارنىڭ ھەمىشە بۇنداق بولىۋەرمەيدىغانلىقىنى قەيت قىلىدۇ. ياخشى بىر سەۋەب بولسا، ۋاستىلىك كەمسىتىشنى قانۇنلاشتۇرۇش مۇمكىن بولىدۇ.

مەسىلەن، دوختۇرخانىلارنىڭ خىزمەتچىلەرنى زىبۇ-زىننەت تاقاتقۇزماسلىقى بەزى گۇرۇپپىدىكىلەرگە ئادىل ئەمەس. ئاممىۋى سەھىيە پىرىنسىپىنى چىقىش قىلىپ يۇقارقىنى مۇقىملاشتۇردى.

ئاممىۋى سەھىيە ئەلۋەتتە دىني-ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى چەكلىمىگە ئۇچرىتىدىغان قانۇنىي ئۆلچەملىرىدىن بىرىدۇر. ئەمما، ۋاستىلىك كەمسىتىش مۇناسىۋىتىگە ئاساسلانغاندا، سوتلار چوقۇم باشقا ئۆلچەملەرنىمۇ قوبۇل قىلىشى زۆرۈر. مەسىلەن، بىر شىركەت ئۆز سىياسىتىنى ئۆزگەرتىش ئارقىلىق زىيانغا ئۇچرىشى مۇمكىن. سېتىش خادىمىنى مەزكۇر دۇكىنىنىڭ ئۆز مەھسۇلاتىنى كىيىشنى تەلەپ قىلىدىغان بىر كىيىم دۇكىنى ھەرگىزمۇ دىنىي-قائىدە يۈزسىدىن مەزكۇر دۇكاننىڭ كىيمىنى كىيمەيدىغان بىر سېتىش خادىمىنى ياللاشقا رايى بارمايدۇ. دېمەك، بىۋاستە كەمسىتىش چەكلىمىگە ئۇچرىشى ئېنىق. ئەمما ۋاستىلىك كەمسىتىش، ئامالنىڭ بارى بويىچە ھەل قىلىش چارىلىرى بىلەن مەلۇم شەخس ياكى گۇرۇپپىنىڭ ئېھتىياجىنى قاندۇرۇش بىلەن قېچىپ قۇتۇلۇپ قېلىۋاتىدۇ.

چەكلىمىدە پەرق يوق دەپ بېكىتسەك، ئۇنداقتا ئۇنىڭ مۇۋاپىق ياكى ئەمەسلىكىنى ئېنىق قىلىشىمىز لازىم.

ئىپادىلەش قانچىلىك دەرىجىدە چەكلىنىشى لازىم؟ نېمىنى چەكلەش، كىملەر ئۈچۈن چەكلەش، قاچان ھەم نەدە؟

ئالاھىدە بىر گۇرۇپپىدىكى كىشىلەرنىڭ ئالاھىدە سورۇنلاردىكى ئالاھىدە كىيىم-كېچەكلىرىنى چەكلەش بىلەن كوچىدىكى ھەممە كىشىنىڭ دىنىي كىيىملىرىنى چەكلەش ئوتتۇرىسىدا روشەن پەرق بار. خەلقئارا سوتلار نىسبىتىگە قارايدۇ. ئامېرىكىدىكى سوتلار تېخىمۇ چىڭ تۈزۈمنى قوللانغان. بۇنداق تۈزۈملەر ئامالنىڭ بارىچە بوشىتىلىشى لازىم.

سوتلارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئويلىشىپ قارار قىلغىنى بولسا مىننەتدارلىقتۇر. دۇنيا ھەر خىل بولۇپ، ئىنسانىي ھوقۇق پىرىنسىپلىرى دۆلەت شارائىتىدا ئۇل سېلىنىپ ھەر خىل يوللار ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشى لازىم.

دۆلەتلىك ھوقۇق ئاپاراتلىرى دۆلەت شارائىتلىرىنى ئوبدان بىلىدۇ ھەمدە دۆلەتلىك قانۇن تۇرغۇزالايدىغان ئەڭ ياخشى ئورۇنلار دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغان مىننەتدارلىق  يۈرگۈزگەن بىر قىسىم سوتلار سەۋەبىدىن، خەلقئارالىق سوتلار ئۇلارغا ئېھتىيات دەرىجىسىنى بېرىدۇ.

خۇلاسە؛

چەكلىمە زادى يولغا قويۇلامدۇ ياقمۇ، بىز تۆۋەندىكى باسقۇچلارنى قوللاندۇق؛

بىرەر قانۇن بىراۋنىڭ دىنىي-ئېتىقادىي، ئىپادە مۇتلەق ھوقۇقلىرىنى چەكلەش چەكلىمەسلىكىنى بېكىتىش.

بىر چەكلەنگەن قىلمىش قوغدالغان ئىپادىلەرنىڭ ئىچىگە كىرەمدۇ كىرمەمدۇ شۇنى بېكىتىش.

چەكلەشنىڭ زادى قانۇنى ئاساسى بار-يوقلۇقىنى بېكىتىش.

ئىپادىنىڭ قانچىلىك دەرىجىدە ھوقۇقلار ھەم باشقا ئەركىنلىكلەر قاتارلىق  قانۇنىي ئۆلچەمگە چەكلىمىلىرىگە تەھدىت ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى بېكىتىش.

چەكلىمىنىڭ بىۋاستە ياكى ۋاستىلىك كەمسىتىش ئىكەنلىكىنى بېكىتىش.

چەكلىمىنىڭ كېلىدىغان تەھتىدى ھەم ئۇنىڭغا يەتمەكچى بولۇش ئۈنۈمى بىلەن بولغان نىسبىتىنى ئويلىشىش.

سوتلارنىڭ كىشىلىك ھوقوق ئەھدىنامىلىرىگە بويسۇنۇش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان تالاش-تارتىشلىرىنى چۈشەندۇق ھەم بىز ھوقۇقلىرىمىزنى تېخىمۇ ئۆنۈملۈك ھالدا قوغدايمىز. سوتلار ھەم ھۆكۈمەت توغرا قىلامدۇ ياكى ئۇلار پىرىنسىپ جەھەتتىن دىنىي-ئېتىقاد ئەركىنلىكىگە خىلاپلىق قىلامدۇ، بىز بۇنى تېخىمۇ كەڭ كۆلەمدە ئاممىۋى مۇنازىرىگە قويۇشقا كۈچىشىمىز لازىم.